Ang Gahum ka mga Tinaga

Ang nahauna nga mga huni nga atun nabatian sa pagkalapsag amo ang mainanggaun nga limug kang atun nanay kag ang masadya nga pagdalo kag pag-ulit ka mga nagapalangga kanatun sa sulud ka balay. Napagkit dya sa atun utok tungud atun nabatian kag nangin kabahin kang atun bokabularyo ukon damisag ka mga tinaga. Kang nagatuon-tuon pa lang kita sa paghambal, gamay pa lang ang sulud kang atun damisag kag madugangan lang ria sa atun pagpamati, pagsumbad kag padayon nga pagpakig-hambal sa iban nga tawo sa atun palibot.

Sa gamay nga bata, ang pinakauna nga matun-an amo ang mga tinaga nga makasabat kag makapatigayon kang labing simpli nga mga kinahanglanun, pareho abi ka: gutum, kaun, uhaw, tubig, ihi, mus-on, sakit, nanay, tatay. Samtang nagatubo kita sa lawas kag paminsarun, nagadugang man ang mga tinaga sa atun damisag. Masapwan natun sa urihi nga tungud may sulud ang damisag, kaduro kang atun sarang mapilian kon ano nga mga tinaga ang dapat natun pasunodon kag tuhog-tuhogon sa pagpabutyag kang atun kaugalingun.

Mayad man ukon kadu, ang atun inagihan sa kabuhi kuno amo ang isara sa mga pinakaepektibo nga manunudlo. Ang mga tinaga nga atun ginausar bunga kang dya’ng inagihan kag nagapamatuod nga kita may natun-an gid man nga leksyon. Kon kadu ang atun eksperyensya kag napilasan ang atun baratyagun, laban mangita kita ka mga tinaga nga mangin mabakud nga taming agud indi run masakitan sa sunod. Kon may lagub ang atun dughan, nagasagap man kita ka mga tinaga nga sarang itambal agud mapahagan-hagan ang atun ginabatyag. Nangin eksperto kita sa mga tinaga nga nagatanda kang atun dulonan, nagatibsok kang kudal ukon nagapasad ka mabakud nga pader nga bisan pa, ginatirawan gid ka iban nga gub-un ukon tiphagun. Patago man natun nga ginpanginsapo ang mga tinaga nga nagatentar, nagapang-agda. Atun dya nga ginahabul sa manipis nga belo ukon kurtina, nagahulat nga tukiun ukon sid-ingun ka mga maisug it buut.

Pero paandam. Ang mga tinaga mahimo nga paamak nga dali makudtan kag makadabok kang kalayo nga makasunog; sarang man mabaid kag mahimo nga mga tarum nga binangon ukon ginatos-gatos ka mga dagum nga makatuga kang ginatos-gatos man nga pagtuslok-tuslok nga kasakitan. Kon mabutang gid sa alang-alang, mangin sangka mabunuk dya nga uran kang matarum nga mga bangkaw ukon sangka armalayt nga nagapaarak kang bala.

Ang atun pulong may malawid nga kasaysayan kag may mga pagsurondan nga ginasandigan pareho ka iban man nga mga lenggwahe. Ang mga nagapatigayon kang mga dumaan ukon kinaradto nga mga pagsurondan matawag nga mga “traditionalists.” Laban mabatian ang sahi kang dya nga harambalun sa mga okasyon nga nagapatigayon kag nagasunod sa kinaradto nga hirikuton. Ang pagdayaw sa lin-ay kon piyesta, ang paghambal ka mga hurubatun kag pagbinalaybay, ang mga pangamuyo kag paranambitun ka mga babaylan sarang natun makuon nga mga sahi kang harambalun nga nagagamit ka sinauna kag dalum nga mga tinaga.

Ugaring ang pulong, kaimaw sa pagbag-o kang panahon, nagabag-o man. Ang mga tinaga kang atun mga mal-am kauna mahimo malipatan. Wara run ti nagagamit gani wara run mabatian kag naglipas run ang kapuslanan. Kaduro ka mga pagbag-o sa teknolohiya kag siyensya nga wara gid it dinahum-dahum ang mga mal-am kauna, ano pa wara sanda it mga tinaga nga ginbilin ukon ginpapapanubli kanatun. Bisan anhon natun kaukay ang atun damisag, wara gid kita it masapwan bangud pangayaw ang bag-o nga tinaga ukon bag-o lang gid gin-imbento sa kalibutan.

Gani nangahas kita sa pagtiltig kag pagbalay kang bag-o nga mga pagsurondan kag nangin maabtik kita sa pagsikup ka dya’ng pangayaw nga mga tinaga. Wara’t huya-huya nga nanghuram kita ka mga huni kag tinaga kang mga pangayaw nga atun ginsamo sa atun pulong sa kadya’ng panahon ka ginatawag mga “revisionists”. Ang mga “revisionists” nagapatigayon kang pagkilala kag paggamit kang pangayaw nga mga tinaga, ukon pag-usar ka mga dumaan nga tinaga sa binag-o nga pamaagi, konteksto kag pagpahangup agud mangin makawiwili nga inugdugang sa atun damisag.

Ang dya’ng paghuram kag pagsakut kang mga pangayaw nga tinaga sa atun duna nga pulong ayhan indi mauyonan kang tanan kag may mga pamangkot. Atun bala batunon kag usarun ang tinaga sa pangayaw na nga porma ukon nagakadapat bala islan ang mga letra agud himuon nga daw tumanduk ang pangayaw nga tinaga kon basahan kag imitlang? Kon ang atun lenggwahe may nahuman run nga tinaga kag naman-an man lang natun, wara’t rason nga manghuram pa kita, kapin pa kon masarangan kang atun tinaga ang pagpabutyag kang atun tinutuyo.

Mahambal man kita nga kinaradto run gid ang iban kang atun mga tinaga kag irisipun ukon wara run gid gani ti makahangup kon amo ria ang atun gamitun. Ugaring may katungdanan kita nga mga manughambal sa pagsagod kang atun lenggwahe agud magpadayon nga buhi. Magapabilin lamang dya nga buhi kon padayon natun nga ginamitlang kag ginasulat. Indi man natun mapunggan ang pagsulud kang binag-o nga mga tinaga bangud nagabag-o ang kalibutan. Kon indi man natun pagkilalahun ang dya’ng mga pagbag-o, daw angay lang kita ka mga lipung ukon mga makaluluoy nga binayaan kang panahon. Paano kita makapabutyag kang atun buut ipaabot sa kadya’ng panahon kon ang atun pulong indi gali makasarang magpabutyag kang mga pagbag-o nga nagakatabo sa kalibutan?

Ugaring, kinahanglan man ang mabakud nga harigi kag balayan kang kinaradto nga lenggwahe. Indi kita makadugang kang bag-o nga panalgan sa atun balay kon bukut dalum ang pondasyon kag mabakud ang harigi. Nagakadapat gid man nga tun-an, kilalahun kag taw-an kang nagakaigu nga pagtahod ang atun pinanubli nga hambal.

Ang pagkilala kang atun kinaradto nga mga pagsurondan sa atun lenggwahe nagapatimaan man kang atun pagkasampatun. Wara kita it kahadluk sa pagdugang ka mga bag-o nga mga tinaga, sa paghuram ka mga pangayaw nga huni kon kamaan kita kang atun ginhalinan kag kon ano gid ang atun.

Filed under: BLOG, NENEN GEREMIA-LACHICA Tagged: Bag-ong Bahit, KINARAY-A, Ma. Milagros Geremia Lachica