Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Sylvia Sandio Albuera ang ngaran na
Biangskie ang tawag kana kang akun nakilala
Nagkitaay kami sa Kinaray-a.com
Ang mahigugmaun nga Tita Syl
Limug ka mga Kinaray-a
Paagi sa DYKA CMN Radio Station
Kag sa live streaming video
Bisan sa marayu ako sa Antique
Kaimaw ko adlaw adlaw nga tanan.

Indi ko pa tana nakita sa persona
Pero marapit gid tana sa akun tagipusoon
Sa kada harakhak kag kadlaw na
Mabatian limug na sa kada programa
Kag sa tawag ko sa telepono
Akun mahambal kag mabatian kadlaw na

Tungod kana gapasalamat gid ako sa Dios
Wara ti makapabatyag kag makaintiendi
Paris kang gugma na kaimaw ko adlaw adlaw nga tanan
Indi ko malipatan ang matam-is nga limug
Pirme na gid ako mapakadlaw kaimaw na.

Tita Syl ang mapinalanggaon ko nga amiga
Duro gid nga salamat dyan ikaw amiga
Imo man gid nakilala ang akun pamilya
Imo nakilala kag nakita sa persona
Paris man gid ako imo man nakita sa persona
Ikaw akun amiga kag bugto tubtub san-o
Palangga ko Ikaw Tita Syl
Sa gihapon indi kita malipatan,

-Nenen

Si Tita Sylvia.

Kang 2006
Akun nakilala si Tita Syl aka Biangskie sa Kcom. Umpisa katu kami pirme lang nagaistoryahanay. Ako man gid gin-interview na sa programa May K Ka paagi sa pagtawag ko sa telepono kana. Malipayon gid nga ako ang gin feature na live sa radio DYKA! Siyempre akun run man tana ginpadarahan ka istorya kang kabuhi ko. Amo nga may info run dugang sa akun nga paghambal kana. Kaimaw ka mga miembro ka Kcom sa adlaw adlaw nga tanan sa pagpamati sa DYKA sa mga programa na ang kalipay nga indi mabaydan. Sa mga harakhak kag kadlaw na kaimaw namun nga tanan nga mga fans nga nagapamati adlaw adlaw kana. Kang una gid nga nakilalahay kami hay birthday na. Nagtawag gid ako on air, nagkanta ako kana kag nakabaton tana kanakun kang gift nga $50. Ay abaw, ginbroadcast na gid sa radio ang kasadya kag pasalamt na nga may nabatun halin kanakun. Aysus timo halin katu ang mga kakilala ko nagsambit nga andut wara sanda tana ginpadarhan ko ka-kuarta. Ginkun-an ko si Tita Syl, “Sa sunod indi pag ibroadcast nga may nabatun kaw.” Hahaha na lang ang sabat na kanakun kag ang hambal ay, ”Bay-i sanda ria magsabit hay palangga gid ako ni Nenen tana”. Gakadlaw lang man e ako kana.

Kang Pag-agtu ni Tita Syl sa Patnongon

Ginsugidan ko si Tita Syl nga nag-abot sanday Tatay kag Nanay halin sa Hawaii. May ipasalubong kana. Para man nga ma- interview sanda bag-o magbalik sa Hawaii para sa programa na May K Ka nag-agtu gid man imaw si Kidz. Aysus man-an run ka tanan nga inug-abot nanda gabantay run ang mga tawo sa karsada. “Rayu pa gale ang balay ni Tatay kag Nanay” kuon Tita Syl kanakun. Mayad ang pag-abi-abi nanday Tatay kag Nanay kananda nga darwa. Pagtapos interview, nabatian ko ang pag-istoryahanay nanda sa programa nga May K Ka.

Kang Pasko 2010
Dya ang katapusan nga binalaybay nga ginpadara ko kay Tita Syl kag ginbasa sa DYKA sa bilog nga Pasko 2010 nga ang back ground amo ang kanta, “Come all ye Faithful!

Happy Birthday Jesus

This Christmas of the year 2010
What can I give you poor as I am
If I were a shepherd, I’ll give you a lamb
Yet what can I give you Jesus?
I know you don’t need any mansion
Or a Christmas bells and a Christmas lights
I know every Christmas everybody’s busy
Buying gifts for everyone on their lists
But is there anything for you?
I realized this Christmas everything I did
from the past just the same but I remember
You don’t need a stable again.
I’m sure you need the best gift from me
Is to give you my heart
And fill up my emptiness
And let you control my life.

Ang Mga Katapusan Nga Sulat ni Tita Syl Kanakun

Amo dya ang sulat ni Tita Syl kanakun sa email: THANK YOU GID NEN AND MANANG BABY SALLY SA PAGSUPORTA NINYO, I WILL RECORD YOUR POEM KARUN PARA SA DEC 1, MABATIAN MO RUN SA AM AND FM BAND KA DYKA. I MISS NANAY SO MUCH TOO, HOPING TO SEE HER SOON. SOBRA GID KO KA BUSY ABI HAY HASTA 10:30 AKO SA GABII DYA SA DYKA HAHAHAHA. I DO PRAY FOR YOU AND MANANG BABY , REMEMBER GOD IS WITH US, HE WILL NEVER LEAVE US IN VAIN. I LOVE YOU NEN, AND I MISS YOU TO MUCH. MWAHHHHHHHHHHHHHHH, HUGSSSSSSSSSSSSSSS AND GOD BLESS.
Ta Syl forever

Ti, katu nga mga inadlaw ang Kinaray-a.com wara run naga-andar. Raad adlaw adlaw man ako magapamati sa ana mga programa. Raad adlaw adlaw man ako makayuhom kaimaw na. Kang katu nga inadlaw nagmasakit man ako kag indi ko tana maka chat. Kang nagbalik ang live streaming sa Kcom nagapasalamat gid ako nga nagbalik ako padayon sa pagpamati sa mga programa na.

Dya ay ang last email sabat na sa akun ginsulat kana: TITA SYL, SALAMAT GID PANGGA SA PAGBASA KA POEM KO..NAMI GID IKAW PAMATIAN. KADYA KO LANG NABATIAN GANI MONG WARA ABEH SOUND ANG DYKA KAG SPIRIT FM FOR AWHILE….GLAD TODAY NAKAANDAR NA.HAPPY MAN KO BISAN GALIGID KO DYA SA BANIG, MAY SAKIT KO KAG GABATYAG KAHIDLAW SA INYO TANAN KAG WARA PA KO KA LOG IN PA SA KCOM MAG CHAT COZ NOT FEELING WELL YET.HOPEFULLY SOON MAKA CHATTING DURO NAHIDLAW KANAKUN BAY…HEHEHE I LOVE YOU & GOD BLESS! MERRY CHRISTMAS! MUAHHHHUGGSSSS…..
NEN 4EVER

GET WELL SOON NEN, I PRAY FOR YOUR SPEEDY RECOVERY. HOPE YOU WILL BE IN GOOD SHAPE UPON READING THIS MESSAGE. SALAMAT GID SA SUPPORT PIRME SA DYKA. I LOVE YOU NENNNNNN. MANUGPROGRAM NA AKO EH. SWEET KISSES!

LOVE 4EVER TA SYL

Kang Kaadlawan kag Anibersaryo Na

Sa Facebook akun man gid ginpaambit ang video ni Tita Syl nga gabasa kang akun binalaybay para sa akun patay nga Tatay bilang pahanumdom kang kaadlawan kag kang Una nga Anibersaryo na kang December 28, 2011. Indi ko gid malipatan ang adlaw nga nabalitaan ko kang tana napatay. Nagahiribiun todo kag gasinggitan gid ako nga nagatumboan nga indi gid ako magpati nga ginbayaan na run ako. Katu kaadlawan man gid kang akun agut nga bata kag duro nga mga amigo kag amiga rugya sa balay iririmaw sa pagsaulog kang kaadlawan na. Katu nga inoras kang paghiribiun ko, nagtiringala ang kabataan ko kon andut. Te, ginsugidan ko sanda: “best friend forever passed away.” Ginkupkopan na lang nanda ako kag maghambal: “sorry.” Ginpalantaw ko sanda kang video na. Nagapasalamat gid ako nga kaimaw ko sanda kang nabatyagan ko ang sobra ka kasakit kag kasubo nga naduraan ka pinalangga, si Tita Syl! “Andut ginbayaan mo ako? Indi pa kita nagkitaay sa persona!” Amo ria ang pamangkot ko kana samtang gaturok sa letrato kag video na.

Sa Facebook, nasulat ko dyang binalaybay sa pagpanumdom kang kaadlawan ni Pangga ko Tita Syl kang nagligad nga November 03, 2012:

Tita Syl, I Love You

You’re a very special person
Much too special to forget
It’s your birthday today
Surely you celebrate your day
With the Lord Most High & loved ones
Up there where you belong!
In my dream we’re together
Playing on the white sands
You’re in a pure white dress
Full of Heavenly Glory!

Nagsulat gid ako kadya nga binalaybay tungod akun tana nadamgo. Sa akun damgo imaw ko tana gasipal sa maputi nga baras. Indi ko makita kon sa binit ka baybayon. Basta sa maputi nga baras kaimaw ko si Tita Syl. Sadya sipal namun nga darwa. Nadumduman ko nga sobra ka puti ang bayo na, ang sirak sobra pa sa bulawan. Ang nawong na sa gihapon makita ko ang kaaya-aya kang gugma nga maputli kag matuod.

Amo nga pamatyag ko, kaimaw ko si Tita Syl sa adlaw adlaw nga tanan. Imaw man kang akun mga pinalangga sa kabuhi nga marayu kanakun. Kang mapatay si Tatay, tana ang nagtindog kanakun kag nagbasa kang akun binalaybay. Tana ang akun nangin limug. Kag halin kang pagtaliwan na, nakilala ko man ang bugto na nga si Manang Virgie kag ang pamilya. Salamat Tita Syl sa pagpabilin mo nga buhi. Hasta sa sunod natun nga pagkitaay sa pihak nga kinabuhi!

Litrato kang Tagsulat: “Mga bata halin Mongolia hasta Thailand & Pilipinas.”

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Prostitusyon, human trafficking, isara sa pinakabahul nga problema sa bilog nga kalibutan. Masami mga bata ang biktima ukon madali mabiktima. Bangud ayhan inosente pa ang mga paminsaron? Daw sa indi ako mag pati sa istorya kang sangka Africano. Nagbahol sa poder kang anang ginkilala nga mga ginikanan sa Europa. Matawhay ang pangabuhi bangud may sarang ang pamilya. Kang nagtaliwan ang nanay, ginpahalin tana kang tatay Kay kuno indi na matuod nga bata. Ginbakal lang sa Africa kag gindara sa Europa. Gingamit kang anang adoptive nga tatay para makapangasawa kang taga Europa kag makapanubli kang manggad kang asawa. Ang pobre nga bata sa masulod kang malawig nga tuig, wara nakama-an kang matuod nga istorya kang anang kabuhi. Sa diin kag kay sin-o tana naghalin? Daw sa kaangay lang nga gintakaw kana ang anang kaugalingon nga personalidad. Nagbalik sa Africa agud tultulon ang anang ginhalinan.

Nasubuan gid ako magpamati ugaring nabinagbinag ko nga maswerte gali ako. Bisan nga nagbahul ako nga wara na kilala ang nanay, wara gintago kang akon adoptive nga tatay kon sin-o ako. Ginsuportahan pa ako sa pagpangita kang ginhalinan ko.

Ginapanumdom ko ang mga kabataan nga biktima kang human trafficking kag prostitusyon. Pira ayhan kananda ang nakama-an kang andang matuod nga istorya? Pira ayhan kananda ang nagahandum nga balikan ang andang mga matuod nga pamilya? Base sa UN.Gift,ginabanta nga may 1.2 million nga mga bata ang biktima kang human trafficking sa kada tuig. May pinakamataas nga kaso sa bahin kang Asya kag Pasipiko. Masami nga pamangkot kang mga tawo, san-o ayhan matapos ang amo nga problema? Nabinagbinag ko nga samtang may kaimulon tuga kang nagahanggud nga populasyon, samtang may mga ginikanan nga wara it untat ka pamata bisan wara it ikasarang, samtang may mga bata nga indi maatipan kay raku ang mga libayon, samtang may mga ginikanan nga wara nakama-an kang andang matuod- tuod nga responsibilad, padayon lang nga magalala ang problema sa human trafficking.

Toto Eking/Kabuhi OFW

Ang florista sa pagka-intiende kang kalabanan naga-arrange kang bulak. Pero kon ikaw sangka florista ilabi run gid kon sa abroad, indi lang arrange ka bulak ang obra. Kumbinasyon kang nanarisari nga talento ang pagka- florista. Kinanglan manami ikaw mag-drawing kag alerto pirme ang paminsaron sa paghimo ka design hay rugya sa abroad gusto kang mga customer i-drawing mo ang design on the spot, sa atubang nanda. Kon magustuhan ang design mo, ma-order ang customer. Kinahanglan eksperto ikaw sa pagkombinar kang mga kolor kag aksesorya.

Ang pagka-florista dire-diretso nga pagtuon kang nanarisari kag moderno nga mga design kang flower arrangements, orihinal kag indi ginkopya sa libro.

Isara ko ka obra.

Sa akon indi magkubos sa 20 anyos nga pagka-florista halin pa sa Pilipinas hasta rugya sa Bahrain, makuon ko nga sa adlaw-adlaw ko nga kabuhi pirme lang bulak ang akon na atubang. Kag sa kada ko pag-arrange ka bulak, may tyempo nga sa akon pag-umpisa wara pa ako it ideya ka design pero sa padayon ko nga pagtublok sa floral foam amat-amat nga nagasulod ang ideya hasta nga matapos. Kon kaisa daw indi man ako magpati nga makahimo ako ka design nga sa una pa lang wara gid sa plano.

Amo dya ang ginatawag nga kon palangga naton ang aton obra, ang aton propesyon, madali lang kag daw nagailig lang ang mga ideya. Matuod! Bangud ang kalabanan nga nangin madinalag-on sa anda propesyon amo ang mga sinsero kag may pagpalangga sa andang obra.

Litrato kang Tagsulat: “Mga Pispis kang Balanga”

Dennis Monterde/Ang Lagawan

Indi ko manigar nga isipun ang supug kag sagad sa kabangdanan kang kinahanglan sa pagdayo kang dyang mga pispis. Supug tungod sa karayuon kang andang ginalupad, nalagpasan nanda ang paghangkat kang mga elemento – ang pagrus kang hangin, ang basa kang uran, ang tagiti kang init kang adlaw, kag ang mga pagbag-o nga himo kang tawo – basura, higku nga hangin, higku nga tubig, kag pag-amat-amat nga dura kang kakahuyan. Sagad, tungod sa pihak kara, nakapangita sanda kang paagi para mag-adapt sa palibot kag magpadayon pagngita kang makaon adlaw-adlaw – ang konsepto kang pagpangabuhi. Ginamangkot ko kaisia ang kaugalingon ko, “Indi bala daw amo man ri-a kita nga mga tawo?” Supug kita nga maglagaw, mangita kang parangabuy-an, kon kaisa, mabayaan ang pamilya kag malupad parayu, para sa ideya nga mangin mayad sa urihi ang pangabuhi. Sagad kita sa pagpangita kang paagi mga may mahimo hasta matapos ang sangka adlaw.

Black-winged Stilt (Himantopus himantopus)

Kon may tsansa ruman, gusto ko makabalik sa Nature and Wetland Park sa Balanga, Bataan ukon makadayo sa iba pa nga mga Important Bird Areas (IBA) sites sa Pilipinas, nga suno sa DENR, may 117 sites kita. Mabalik, maagto, mahimo kang mala-manyaok nga distansya sa tunga kang pagduhong kag maglupad patas kang mga dayo nga pispis nga kon sa diin, para kanakun, amo ra ang manya-ok, ang lugar nga nagatugro kang estado para sa pagpesar kang kahilwayan.

*Isara sa mga pen name ni Jose Rizal.

Ang prairie sa Iowa.

Pangga Gen/America: Snapshot

Wara ako nagsala. Amo gid. Kag sobra pa.

Halos sangka oras nga byahe pagguwa sa syudad diin kami nadestino sa hotel kang unibersidad sa sulod ka campus. Opsyonal ang mga amo kadya nga lagaw, pero gina-encourage man bilang oportunidad sa cultural exchange, cultural literacy. May mga d’yan gid nga seryoso sa pagsulat – bangud sa andang pungsod, amo dya andang parangabuhian – te, may mga deadline sa andang publisher. Akun hay naka-research leave ako sa unibersidad kag sa sulod kang halos 12 ka tuig nga pagtudlo kag apat ka libro, gusto ko lamang i-enjoy dyang fellowship. Padayon nga productive pero wara it pressure sa kaugalingon. Nangin health conscious man ako. Isara pa dya sa rason, dyang pagbisita sa prairie, nakalinya sa paghangup ko sa pag-obserba kang eco-lifestyle, ilabi na bangud isara gilang kuno dya sa mga nabilin.

Ang balay sa Erem Acreage.

Pero sige, padayon kita anay sa matuod nga hitabo: gindara kami sunod sa guwa sa likod diin nagatindug andang solar panel. Sa ingud, ang bodega kag tumpok kang layung nga kahoy, preparasyon para sa malawid nga tagraramig. Hasta manaug kami sa banglid. Nalubsan namun ang duro nga kahoy nga nagaparamunga. May mga mala-troso nga nagabatang, nahal-id sa binit kag ginapatubuan kang makul. S’yempre pa, nagaparangnamgo liwan ako nga mahimo man namun dya sa balay sa Dao.

Diin gatubo ang makul.

Ang lake kag andang ayam.

Mga ginkaun namon.

May oras ang tanan namun nga lagaw. Pero hay bangud nalipay gid kami, gin-udut namun ang drayber (nga nasorpresa man sa kaugalingon na nga kalipay sa dyang pagbisita)nga magpahuway-huway anay para mas makaistoryahanay pa sa mag-asawa. Natandug takun, daw indi pa ako mag-uli balik sa hotel. Nagaparanglapaw akun pensar. Isara ang lupa, kag ang tanan nga istorya nga naangut rugya, ang makapahibi kanakun. Kang maka-gradweyt ako sa kolehiyo kag maka-obra, lupa lagi ang ginpangayo ni Nanay: ang maggawad kang mga na-prenda kang nagaeskwela kami. Pero indi dya mapatitulohan hay sa ngaran pa kang apoy. Pero ginhuray-huray run nanda nga siyam magbugto. Pero bangud wara pa it duro nga kwarta ang iba kag sensitibo nga topiko kon istoryahan, sige, padayon lang obra sa kada parte, kag pwede i-prenda pero indi gid pag-ibaligya sa iba nga tawo. Wara it kwarta sa lupa. Kis-a kulang pa ang ani sa konsumo sa bilog nga tuig. Magasto ang binhi, ang abono, ang patubig, ang pagpaobra. Kamaan kamo nga ang tinday nga karbaw gadalagan ang presyo sa 18 ka libo hasta 25? Pero mas mayad dya kaysa mga mamumugon kang hasyenda nga bisan hasta san-o indi makapanag-iya ka anda lupa. Kag kon amo, ang wara’t katapusan nga kadena kang pagpangutang kag kaimulon. Maluoy ikaw sa mga paryente pero te, bukon bay ako si Darna. Kag ahaw mga manunudlo lang kami tanan nga magbugto.

May mga adlaw man nga natak-an run ako sa syudad. Nakita ko kon ano ka limitado ang pisikal ko nga palibot sa Manila: gabunggo sa linya kang LRT kag sa mga pader kang condominium sa bisan diin ako magliso. Te kis-a pamatyag mo, daw amo lang dya ang kalibutan, daw amo lang dya ang kabuhi, nga nagadara man paagto sa existentialist angst, sangka sakit kang middle-class. Amo nga daw gamuhaw-muhaw ako sa dyang bukas nga espasyo kang Iowa. Rugya kag nahangpan ko nga amo dya ang isara sa seduksyon kang America: sa anang kalapadun, pamatyag mo man makadalagan ikaw – somersault pa kon gusto mo – sa literal kag metaporikal nga aspeto. Ang posibilidad kang liwan nga pag-imbento kang kaugalingon, kag kabuhi. Ilabi na siguro kang nagligad nga siglo diin mas mayad ang ekonomiya kag poder kang America sa bilog nga kalibutan.

Amo nga daw indi ako maributay sa dyang pagsug-alaw sa mag-asawa. Parehas lang nga gindara ako rugya para magpapag-un kang dyang handum. Nga bukon imposible dyang kabuhi nga pagbalik sa pagtatap sa uma. Ilabi na sa pag-abot kang panahon nga kinahanglan run mag-retire ukon mag-early retirement. Bangud may duro pa nga lain nga kabuhi nga pwede mahakus.

Daw sa nadura ang gagmay nga mga linog sa akun pensar kag dughan. Daw nabuldos. Daw nawigit kag nagsablay sa mga siit. Nabatyagan ko ang pag-expand ka akun baga kag dughan sa paghaklu kang bugnaw nga hangin kag kalab-as kang kabuhi sa palibot!

Mga laswa kag prutas halin sa balay, kag bilin kang mga bulak kag dahon nga wara nataktak.

Sofa sa Schiphol Airport.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Ginapangamuyo ko nga magmayad lang ang panahon, nga hindi magsnow ukon mag-uran. Pasalamat ako sa Ginoo nga ginsabat na ang akun pangamuyo hay manami ang tyempo paghalin ko. Nagsnow todo pagkasunod nga adlaw. Mayad lang nakaluwas ako sa amo to nga sitwasyon hay kabudlay magbyahe kag basi ma-cancel pa ang akun flight.

Nagtaxi ako paagto sa Edinburgh airport. Wara gani magsanka oras. May iba man nga paagi mag-agto sa airport – magbus, tapos magtren, tapos magbus liwat. Mga rapit darwa ka oras dya nga byahe, saka-panaog sa ginasakyan pero mayad man dya kung wara kaw nagadali hay mas barato sangsa taxi. Ang anda nga airport bus gindesinyo gid para sa mga nagabyahe hay may burutangan kang bagahe sa sangka parte kang bus. Double deck kay may libre nga wifi. Ang airline nga gingamit ko ginakinahanglan gid mag online check-in ang mga pasahero. Ang boarding pass puede mo ma print sa imo balay ukon sa airport run mismo. Tapos magpila para itugro ang bagahe. Pasalamat ako nga wara ako ginpabayad kang sobra nga mga 2 kg. May iban nga okasyon nga bisan gamay lang ang sobra istrikto ang naga-baton kang bagahe kag nagapabayad gid.

Ang una nga parte kang akun byahe nag-agi sa Amsterdam. Mga sangka oras lang man ang lupad. Tapos mga apat ako ka oras naghulat rugto para sa sunod ko nga flight derecho run sa Bangkok. Pag-abot ko sa Amsterdam nag lagaw-lagaw ako sa duty free pero wara man ako ti may nakita nga kinahanglan gid baklun. Duro daad mga nami man ugaring tamad ako magsagi bitbit. Napinsaran ko nga magkaun kang ramen noodles hay daw gusto ko magsabor kang Asian nga pagkaun. May darwa ka tawo sa pila, sangka japon nga laki kag sangka puti nga baye. Samtang ginahimo ang anda order, nag-pungko sanda sa mga lamesa nga para sa mga kustomer. Ako ang nabilin nga gatindug, gahulat mag-order hay masaku pa ang staff. Burubhay may sangka baye nga pinay nga nag-abot kag nagkuun sa staff nga ma-order kuno tana. Te ginkun-an ko nga mas na-una ako kana abot kag ako pa dapat mag order. Siguro napikon, naghalin. Wara gid bala nag obserbar anay kung may tawo nga nauna kana.

Higante nga tasa sa Schiphol Airport.

Nakakita ako kang komportable nga sofa kag rugto ako nagpuro-pungko, nagbasa-basa, kag magpiyong-piyong gamay. Nagkaun ako kang tsokolate samtang nagabasa kang libro. Asta nga natak-an run ako pungko kag nag-agto ako sa gate kang akun flight. Gamay pa lang ang mga tawo nga nagahulat rugto hay may mga sangka oras pa kag tunga antes boarding. Manami man sa Schiphol Airport hay may tunga ka oras nga libre ang wifi internet. Bahul gid dya nga bulig para magkontak sa pamilya, mga abyan kag bisan parte sa obra. Sa Thailand kag Pilipinas wara gid ti libre nga wifi sa mga airports. Ang sa NAIA sa Pilipinas wara man naga-function bisan nga makita nga may dyan.

Wara magbuhay nag-umpisa run arabot mga pasahero. Kaduro lang kang mga pasahero kag sa flight nga dya buta gid ang eroplano. Bisan sa comfort economy ako gapungko, daw sa kanugon lang ang sobra £100 nga dugang para makapungko rugto hay daw kagutok man gihapon. Turog-bugtaw man ang obra ko sa eroplano. May akun man nga monitor para maglantaw kang sine kag iban nga paragwa-un, magsipal kang games kag magmati sa music. Nagatindog man ako kung kaisa kang magpanaw-panaw hay ma-alay magsagi pungko lang. Lawig nga daan ang byahe – mga onse ka oras.

Para mag-relax sa Schiphol Airport.

Kang rapit run kami maghugpa daw kanami lang pamatyag ko nga makauli run ako. Napinsar ko ang mga manamit nga pagkaun nga ginakahidlawan ko, kag ang mag-pamasahe, ilabi na gid nga nagasarakit ang lawas ko sa byahe. Lain gid man kung makauli kaw sa imo gid nga lugar kun sa diin komportable ang pagpangabuhi kag naanadan mo run ang pagsinarayo.

Ang akon hinablos kang magbakasyon halin sa Manila.

Ging Badz/Tsika halin Singapore

Duro nga baybay ron ang akon naduaw pero wara gid tana ti may malabaw sa baybay ka Kulyatan (daan nga ngaran kang Aureliana sa Patnongon) nga saksi ka akon pagbahul. Daw tubig lang sa tuburan ang pagtubod ka mga “memories” sa akon paminsaron. Indi ko gid malipatan kang gamay pa ako nga kada aga ginadara ako ni nanay sa baybay para makahak-on ka hangin halin sa dagat hay kuno bulong ria sa may ubo. Pirme bay takon ginaubo kag sip-on kato hay hina ang akon pulmon. Tuod gid man hay bisan tatlo lang kasunod-sunod nga aga ang agto namon sa daray-ahan gaayad gid man ako. Gayuhum-yuhum man ko kon madumduman ko ang lagsanay namon magburugto kag mga amiga kag amigo sa daray-ahan, kag ang ginasipal namon pirme skipping rope gamit ang balagon kang tanum nga nagatubo rapit sa daray-ahan. Kon patunod ron gani ang adlaw, baw dyan umpisa ron guwa mga dyokoy. Daw kasag kag kalampay dya ang itsura garing gagmay gawa sanda; ang gahimu ka mga buho nga makita mo sa baybayon hay dyan sanda gapanago.

Pagsipal sa daray-ahan kang Kulyatan.

Sa baybay man kami nagasipal ka hampak hampak. Daw futbol ria garing ang amon tana bola ang hinimu man namon halin sa dahon ka niyog. Kadya ayhan naman-an man ra ka mga bag-ong tubo nga may mga amo ria nga siripalon kato hay sa nakita ko sakto lang kada magdotdot mga bata ka celfon kag mga iPad? Daw wara ron ako ti may nakita gasiripal sa kalye kag sa baybay pag-uli ko. Gabag-o ron gid man ang tanan pero bisan mag-ano pa ka hitech ang panahon kadya, indi ko gid pag- ibaylo ang kasadyahon ka akon pagkabata kon diin saksi ang baybay ka Kulyatan, ang baybay nga akon nahamut-an. Amo nga sa pag-uli ko kadya nga Mayo, bisitahon ko gid dya. Kag daad makalagsanay pa liwat kami ka mga dyokoy sa daray-ahan kag makapamurot pa liwat ka bilaog.

“Hawla sa Dingding_1.”

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Artwork ka Tagsulat.

Ano gid bala ang ginatawag nga “art”? Katahum lang ayhan nga ginbutang sa kwadro kag ginpakabit sa dingding? Arte – isara ka bagay, buruhatun ukon pangginawi nga nagatugro kalipay sa atun mata kag nagapamag-an kang atun baratyagun. Kada isara kuno kanatun may pagka-artist ugaring wara lang natun nataw-an ka tsansa nga makaguwa. Tungud sa ano? Sobra kuno kagahud ang atun utok sa pagtugro ka mga rason nga nagapugung kanatun. Gani makahambal ako nga ang artist laban daw bata, may mata kag may baratyagun. Ang utok nagadikta ka rason pero ang artist laban nagalalis sa dikta kag padayon sa mga buruhatun sa pagpautwas kang ana’ng ginabatyag.

Ginaagda ko kamo sa sangka gamay nga pagpasundayag kang ginbuy-an ko sa flea market ang akun “inner child” nga ginpreso, ginkadenahan ka akun utok. Kon kis-a, mayad gid nga buy-an kag saulogon ang bata nga rugyan sa kada isara kanatun.

1.“Hawla sa Dingding”– Ang amun pispis sa balay painting kang akun bana ugaring nanamian ako ka korte ka hawla nga akun ginbakal ka $3. Sa urihi, “nakadakup” kami ka sangka gamay nga pispis ($3), project siguro kang nagatuon kang taxidermy ukon pag-embalsamar. May dingding kami nga daw nagapanawag gid nga sab-itan, gani nangita ako ka sarab-it. Ang sanga akun ginpurot halin sa kilid-balay. Kon Christmas, wara takun ti Christmas Tree. Indi bangud wara ako ‘gapati; ‘gapaminsar lang ako nga andut abi Christmas tree gid pirmi. Kapin pa, wara man ako ti ginalapas nga kasuguan kon “minimalist” ang akun dekorasyon sa Christmas.

2.“Takuri nga Pula” – nasadyahan gid ako pagkakita ko ka pula nga takuri nga may karaptan nga kawayan. Kumpleto ang takup pero wara ako it tuyo nga padayunon ang kabuhi na kadya bilang takuri. Nangin makawiwili nga $2 nga taramnan dya sa opisina kang akun Peace Lily nga nagbulak ka sarang tuig. Ang baraghal nga ceramic flower vase, $1 pero ang figurine nga Little Buddha libre bangud kon lampas a las tres it hapon sa Domingo, ang indi mabaligya ginapabay-an run lang sa kon sin-o may gana magpurot. Ang kon ano gid man nga mabilin, ibasura gid lang. Ang dried twigs sa flower vase bulak kang matag-as nga mga hilamon nga akun ginpuksi kato sa baybayun kang Sandy Hook, NJ.

3.“Sari-sari Espesyal” – sa kusina, ang amun spices ukon paranakut sa gagmay nga mga botelya amun ginhalin kag gin-islan kang mga de kolores nga botelya imaw ka mga harlequin clowns nga bahin kang akun koleksyon (3a kag 3b). Ang siripalun nga metal nga Rolls Royce akun ginbaydan ka $5. Manugpanaw run ako kag nagkuon ang vendor nga AM radio ang awto, ang darwa ka panguna nga ariring amo ang rilisuan para magpili ka estasyon kag ang pihak nga ariring amo ang on/off switch. Ginbaklan lang namun ka 9 volts nga baterya kag ginpaandar kato kang Hurricane Sandy.

4.“Kape Rugya” – ang medyo tuktukun pero orig nga “retro sign”($2).

5.“Retro Uno” – ang amun daraga mahilig gid sa retro ukon vintage nga mga pagkabutang. Amo dya ang dekorasyon sa ana’ng apartment. Ang telepono ginbakal $3 sa yard sale kauna kag sarang magamit kon may landline. Ang poster ni Marilyn Monroe medyo may marka kang basa ang dahi kag irong pero daw dara run lang sa arte kag na-frame run, $5. Ang bahul nga lampara ginpurot sa curb ukon binit-karsada, siguro gintablug hay dumaan ukon baknal ang design para sa nagtablug. Ginbaklan lang namun ka bag-o nga bulb. Ang throw pillow covers retro man ang design kag halin sa dumaan nga tela nga akun gintahi.

6.“Retro Dos” – amo dya siguro ang “pinakamahal” nga nasapwan namun sa flea market, ang malapad nga poster print halin sa painting kang Beatles nga wara nabutang kon sin-o ang artist kag wara man kami ti nakita nga marka ukon trademark sa likod. Kuon ka vendor $15. Medyo naglisu-panaw kami parayu ugaring nagpaabat ang vendor nga $10 run lang. Pero igu namun usisa, may marka kang pagkabasa ang mga kilid kag bangud rapit run tagparauli, naayuan namun panaog sa $8. Mas mahal ti masobra lima ka pilo ang gasto pagpa-frame. Sa apartment ni Camille, nagayuhum si Marilyn Monroe sa Beatles nga dyan lang sa tabok man nga dingding.

Ang Beatles.

“The Happy Town Menagerie Dolls” halin sa http://www.lostateminor.com

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Indi natun ginaistoryahan ang natungod sa itsura kang sangka tawo rugya kundi ang natungod sa tagipusuon ka tawo. Ang makita bala ka mga tawo sa publiko nga pangsulod nga kasadya, ukon ang nagahalin gid sa tagipusuon nga kasadya sa itsura. Kag indi natun maitago ang mga bagay nga dya hay kon ano ang sa tagipusuon ka tawo makita sa ana mga mata, aksyon kag panghambal.

Ang pagkabalaan kag pagkasadya magkaimaw nga mga butang. Tuod ang Balaan nga Kasulatan o Bibliya nga nagahambal nga ang masinadyahun nga tagipusuon nagapakadlaw kang panguyahun kag ang masubo nga tagipusuon nagapasubu man kang kalag (Salmo 15:13).

Ang abilidad sa pagpakadlaw, amo man sa pagkadlaw, nagapakita kang pagbalanse sa pagkabuhi. Ang pagkadlaw ang makabuol ka atun mga tensyon kag mga kabalaka halin sa kon ano nga mga problema nga makatugro ka indi mayad nga baratyagun hasta sa sakit sa atun kalawasan. Hambal gani sa Salmo 17:22, ang masinadyahun nga tagipusuon amo ang mayad nga bulong.

Amo dya ang isara ka nabuol ko sa akun Tatay, ang pagyuhom nga may kasadya. Bisan pa may problema, kon mag-istorya tugroan na gid ka halimbawa nga makatugro kasadya sa nagapamati kana. Sigurado gid nga ipamangkot na kanimo kon masadya bala ang imo tagipusuon. Hambalan na ikaw kara timo nga kadlawan mo na lang ang problema bisan ano pa kabahul ukon kabug-at, pas-anun mo na lang nga may pagyuhom kag ipaabot ibalik sa Dios ang ginaproblema mo para mabuligan na ikaw sa pagpas-an. Nagpas-an gani bay ang atun Ginoong Hesus kang mga kabug-at sa Krus kang Kalbaryo.

Isarig natun kag itugyan sa Dios ang tanan para makapahuway man kita. Sa pagtuo kag pagsarig, rugya nagatubo ang kasadya kang tagipusuon, ang masinadyahun nga tagipusuon!

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Indi ko ugali ang mang-usyuso pero bisan anhon ko ka pabulagbulag kag pabungolbungol indi ko malipatan ang pagtampuyong ni toto kay nene. Daw sa ginhiwa ang dughan ko. Indi ko gid mahangpan kon naga may mga lalaki nga kahapos manakit kang mga babaye. Indi ko mahangpan kon naga may mga lalaki nga wara it hugab mangtampuyong sa mga asawa. Amo dya bala batayan kang sangka matuod nga lalaki ukon amo dya bala ang paagi sa pagpakita kang superiority?

Naga ang iba nga mga babaye bisan makapira dun ma-knock out nagapadayon sa gihapon sa pagsalo kang (kamao) kang andang mga pinalangga nga adan? Samtang nagabiyahe nadumduman ko ang lain lain nga nawong kang gugma, may smiley face, may sad face, may crying face, may angry face. Matawag pa bala nga paghigugma ukon pagpalangga kon ang uyahon ni misis buta kang lagub kag bukol? Gustuhon ko man magbulig kay nene indi ko mahimo bangud rugya sa lugar kang mga Tsino indi mahapos ang magbulig sa isigkatawo. Kay basi ang tagbulig maumid pa sa gamo. Sa kadya nga bulan kang Marso, bulan para sa mga babaye, bangud sa malapnagon nga pagbalita amat-amat man nga ginasunod kang mga rugya ang iba nga mga selebrasyon kaangay kang Women’s Month. Bisan ang akon mga estudyante nagatamyaw dun kanakon sa tagsa ka women’s month.

Daw kasubo lang paminsaron nga matugruan lang kang pagkilala ang kabudlay, kadarag-an kag sakripisyo kang mga babaye sa amo kadya nga bulan. Masubo man nga raku pa gid sa mga babaye ang wara nakama-an kang andang kinamatarong gani raku man ang nangin biktima kang pag abuso kaangay kay nene. Nadumduman ko kang naga-obra pa ako sa Pilipinas, may mga gabii nga nagabisita ako sa presinto para magtipon kang inugbalita sa masunod nga adlaw. Masami may mga babaye sa women’s desk nga buta kang lagub kag nagadugo nga baba. Nahubog si mister, nangara si misis , para maghipos palupad inumol ang banahon. Daw kanami man daad panumdumon nga may mga baye nga kama-an magbato ugaring indi malab-utan sangka adlaw hilway liwan si mister kay naluoy si misis, kuno tugruan ka tsansa nga magbag-o si mister ukon wara it masagod sa mga gagmay nga mga kabataan.

Luyag ko pasidunggan ang mga babaye nga nangin suod nga amiga ko, nanay, bugto kag si mommy Dels nga wara’t untat sa pagpakigbato para kanakon.Happy Women’s Month!

Napanilagan ko nga kadam-an sa mga tagreklamo kang women’s abuse wara it obra gani nabudlayan magpangabuhi nga wara ang mga bana. Gani bisan ginasakit, ginaagwanta lang para mabuhi ang mga kabataan. Ang iba ginabayaan ang obra kay wara it maasikaso kang mga bata. Ginasakripisyo ang kaugalingon nga interes para magiyahan it mayad ang mga bata. Misis, yaya, cook, tutor, counselor,playmate, nurse, homemaker ang pira lang sa obligasyon kang mga nanay. Masubo lang wara it sweldo. Kon seaman si mister ginasalo kang nanay ang obligasyon kang tatay. Wara pa it day off. Ugaring may mag nanay man nga ginaagwanta nga magparayu sa mag kabataan agud lang matugruan kay mayad nga bwas damlag ang mag kabataan.Problema lang ang iba nga mga mister nagapangita kang temporaryo nga misis sa Pinas.

Magluwas sa pag-abuso ahay, karaku kang problema kang mga babaye, may rugyan nga early pregnancy, non stop pregnancy, indi matugruan kang healthcare, ang iba indi matabangan bangud marayu sa ospital.Handum ko nga maabot ang tiyempo nga matugruan kang nagakaigo nga kaaram kag impormasyon ang mga babaye ilabi na gid sa mga probinsya kag mga baryo.Handum ko nga tanan nga mga babaye mapaman-an kang women’s rights, laye kag husto nga healthcare.Handum ko nga maabot ang tiyempo nga ang tanan nga mga babaye kama-an magtindog!

Ako kag mga kasimanwa rugya sa Bahrain.

Toto Eking/Kabuhi OFW

Samtang ako nagaduko-duko ka arrange ka bulak, may isara ka propesora nga nagparapit sa akon likod kag mamangkot kon sa diin nagharalin ang mga bulak. Sige lang ang akon obra samtang ginasabat ko ang anang mga pamangkutanon. Wara gid ako magbalikid bangud sa kasakuon pero ang mabugnaw nga limog kang propesora amo ang nagtulod kanskon nga isabton ang ana mga pamangkutanon bisan pa nga saku ako kag kalabanan sa amo nga sitwasyon wara ako ga sapak sa mga naga usyuso. Kaduro ka istorya ni propesora kag daw na lingaw man ako nga sige man akon sugpon sa mga ginapanghambal na. Sa sulod siguro ka beinte minutos nga istorya namon dyan ang tana sa akon likod nagtindog kag na intiendihan na man siguro nga ga sinaku gid ako. Amo kag naghambal si propesora nga ma panaw run tana hay may klase pa tana. Nagsabat man ako it mayad kag nag pasalamat man tana. Antes tana maghalin ginpamangkot ko kon ano ang ngaran na pero sige man gihapon ang obra ko kag wara ako gaatubang kana. Nagsabat man ang mabuot nga propesora nga “Ako nga pala si Dr. Corazon Huelar.”

Pagkabati ko kang apelyido na, amo kag magliso ako atubang kana kag ginpamangkot ko kon taga-Dao, Antique bala tana kag nagsabat tana nga huod. Ginpamangkot ko kon kilala na si “Eking” kag tana madasig nga nagsabat nga “Huod eh.” “Ako run si Eking” hambal ko kana kag nagkadlaw kami nga darwa kag dungan nga ginmitlang namon ang “what a small world” kag kasadya run kang istoryahanay namon. Bangud may klase pa si propesora gintugro ko akon number ka na para matawag lang pagkatapos ka klase na.

Kon kaisa indi naton mapaktan ang mga hitabo. Pareho kang una namon nga pagkitaay ni Dr. Maria Corazon Huelar rugya sa Bahrain. Sin-o ang maghunahuna nga pagkatapos kang haros sangka dekada rugya pa kami sa Bahrain nagkitaay.

Kanami lang kang pamatyag mo kon makakita ikaw kang aton kasimanwa ilabi na gid kon rugya kita sa marayu nga lugar. Ang kahidlaw sa banwang tinubuan nabuhinan. Ang amon pagkitaay ni Dr. Huelar rugya sa Bahrain ginpamalita ko sa mga taga Dao rugya sa Bahrain kag amo man rugto sa Antique. Kada may okasyon nagakitaay kami kag daw sa kasadya lang nga nagatiriripon kami kag maghanduraw kang mga hitabu kauna kang wara pa kami maka-abroad.

Ang Paoay Lake sa Ilocos del Norte.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Klaro nga nadakup kang “Dandansoy” ang naratibo kang pagbiya sa balay kag sa banwang namat-an/nahamut-an para sa ginadamgo nga kabuganaan. Ang kaso kang atun overseas Filipino workers (OFW). Amo nga subo; nagaili-ili kanimo sa katurugon kun ginakanta bisan pa bilang bata, wara mo pa lubos nahangpan ang buot hambalun kadya. Amo nga classic — padayon buhi sa tinuig.

Nadumduman ko dyang “Dandansoy” hay kadyang semana (Biyernes hasta Domingo), naglupad ako it 50 minutos halin Manila hasta Laoag sa Ilocos Norte para sa sangka miting kag eksibit kang Sagisag Kultura (Cultural Icons) nga programa kang National Commission for Culture & the Arts (NCCA) sa Mariano Marcos State University. Kaimaw ko ang grupo kang mga iskolar sa lengguwahe kag kultura. Sa sangka pagpangape, sa tunga kang sirinakut nga istorya parte sa urihi nga hitabo kadyang semana sa atun sitwasyon sa Sabah, sa Mother Tongue sa K-12 nga programa kang gobyerno, kag sa mainit nga temperatura sa Laoag, namitlang kang iskolar kang Iluko nga taga-Baguio nga ‘payao’ ang isara sa dumaan nga mga tinaga sa Iluko nga nagatumod sa ‘norte.’ Amo kag may kuting-kuting ako nga nabatian sa pensar kag pagpalaoy-laoy sa “Dandansoy.”

Bangud ginaangkon natun nga atun dya nga mga taga-Sur ang “Dandansoy,” buot bala hambalun sangka pamatuod dya nga ang direksyon kang atun paghalin, pagpanaw, paglayas, pa-Norte gid man? Sa diin, ano ang atun Norte? Ang Manila? Ang America?

Sa duro nga literatura sa bilog nga kalibutan, bisan kag amo man sa kasaysayan kang mga pungsod, hasta kadya sa mga popular nga pagguwa sa telebisyon parehas kang Game of Thrones makita ang pagbanggaanay kang pwersa kang Norte kag Sur. Ilawud kag Iraya. Kun ang ilig kang tubig paidalum, pa-iraya hasta makalab-ot sa mga gibungan diretso sa dagat, andut ang mobilidad pasaka sa norte kag bukon paagto sa sur? Sa diin bala paagto ang paglupad kang mga pispis, ilabi na kang ginatawag nga mga migratory birds? Bukon ako eksperto. Nadumduman ko lang ang sangka kontemporaryo nga istorya nga Koreano lubad sa Ingles nga akun nagustuhan, “Raising the Swallow” diin ginahandum kang bida nga baye ang pag-agto sa sur, ang lugar sa pihak kang suba, diin ginakabig na nga lugar kang damgo kag kalipay.

Nagadara dya kanakun sa pagpamensar ka duro natun nga stereotype sa kun ano bala ang kinaiya kag pag-ugali kang mga taga-norte kag taga-sur. Halimbawa, labaw, hambog, kag kuripot ang mga taga-norte. Kun basehan ang amun inagyan kadyang semana sa kabuhay sa ayuanay sa mga tiyangge, mahambal nga amo gid man. Bisan sanda nagabantala kadya, nga daw sangka pagpahambog run sa dyang identidad. Makita dya bilang komon nga deskripsyon kang mga taga-Iluko sa mga souvenir item kag kampanya para sa pagpabaskug kang andang turismo.

Lapad nga lupa ang norte, sangka bukas nga langit nga pamatyag ko, sa sagwa ako kang

Komposo ni Dandansoy

Kita tana nga mga tag-sur, kilala bilang mahilig sa kasadyahan, kag kon amo, mas magarbo kumpara sa mga taga-norte. Kilala man kita bilang rebelde sa duro natun nga mga babaylan nga naglalis sa sugo kang mga prayle. Kang rugya run ako sa Manila, duro akun nabatian nga istorya nga hadluk ukon inferior ang mga babaye rugya sa syudad, kag mahimo ang mga taga-norte, sa mga babaye nga halin sa sur: Waray, Cebuana, ilabi na gid sa Ilongga. Bantog kabay nga palaban, indi magpalupu ang mga Waray kag Cebuana. Ang mga Ilongga naman iya, te, kay ka-sweet. Sa patag kang romansa kag paghigugma, wara it may makalapaw!

Pamatuod rugya ang istorya kang paghigugma nanday Ferdinand Marcos nga Iluko kag Imelda Romualdez nga Waray. Sa Malacanan of the North sa Paoay kag sa Ferdinand E. Marcos Presidential Center sa Batac, naka-display ang memorabilia kang mag-asawa kag kang bilog nga pamilya. Mabasa rugto nga 11 ka adlaw lang gali – umpisa kang sanda magkilalahay hasta sa pamasyaranay – kag magpakasal sanda. Hay naigo gid si Ferdie kang dalit kag lumay kang kaanyag ni Meldie, nga nagakukot kang butong pakwan kang una na gid makita.

Isara sa mga display sa Ferdinand E. Marcos Presidential Center sa Batac.

S’yempre, nagparangnamgo ako nga daad may amo man gid kadya kanatun nga mga lihuk kang gobyerno para sa pagpabaskug kang lokal nga kultura kag ekonomiya sa Antique kag sa bilog nga Panay. Ginhimo kang mga Iluko nga bentaha ang karayu nanda sa Manila. Sa anda pagkakuripot kag sa padara nga dolyar halin sa sagwa, daw indi nanda kinahanglan ang Manila sa duro nga mga bagay. Hambal gani nanda, Iluko lang kag Ingles anda tana lengguwahe. Wara nagailig sa Manila ang anda imahinasyon. Nagadiretso patimbuok pagguwa sa nagkalain-lain nga parte kang kalibutan.

Dugang pa sa andang kahambog nga sa kasaysayan kang pungsod, may sangka presidente sanda. Bisan ano pa nga pagtamay kag wakal kontra kang iba nga mga rehiyon kag grupo kang tawo, magapabilin nga dungganon sa pamensarun kang mga masunod nga henerasyon, ilabi na kang mga Iluko. Bangud buhi ang istorya kang mga nahimo nga kadarag-an ni Marcos sa mga museo nga napatindog para isaysay dya: ang programa sa agrikultura, ang Maharlika Highway, bisan ang nagkalain-lain nga terno ni Imelda. Madayaw ka gid man sa kaaram kang mag-asawa.

Ginasugid ko dya bilang ilustrasyon sa importansya kang mga simbolo kag imahen nga nagadara kanatun, pabalik ukon/kag para padayon, sa pagbalay kang identidad. Kag sa paggamit kang sugidanon bilang porma kag desinyo sa edukasyon, pormal kag indi pormal. Halimbawa, sa atun pagbisita sa Evelio B. Javier Freedom Park sa San Jose, ano nga mga detalye sa istorya kang nagligad ang atun maman-an, nga mangin busay kang pag-istoryahanay?

Crispy dinuguan.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Punong kang tilapia.

Mga apat ka adlaw ako rugto, imaw kang PhD supervisor ko nga British kag ang sangka consultant nga Dutch nga eksperto sa aeration. Gin-istoryahan namun ang sangka on-farm trial nga amun himuon parte sa pagprodukto kang tilapia nga wara ti lao nga sabor ukon dapug (off-flavour), para puede ma-export sa iban nga lugar. Importante nga wara ti off-flavour ang isda. Luwas sa obra nga dya, nagbisita man kami sa darwa ka tilapia farms para i-testing ang akun nga questionnaires sa pagahimuon ko nga survey parte sa pagbag-o kang pagpadalagan kang anda pagprodukto kang tilapia.

Interview sa tag-iya kang punong kang pasayan.

Imaway man kami ni Key nga bana ko magbyahe, tungud tana ang Principal Investigator kang amun project kag gin-imbitar man tana magpresentar rugto sa seminar. Sa hotel kami nagtener, kun sa diin wara run ti lagsanay kang tanga, kag mas komportable ang kuarto syempre. Darwa ka adlaw ang shrimp fair nga dya, may mga seminars kag exhibits kang mga negosyante kag kompanya nga nagabaligya kang mga kinahanglanon para magprodukto kang pasayan/lukon. Nag-interview man kami kang akun Thai assistant sa mga tawo nga nag-aratend. Sa mga una nga interviews, gintrain ko tana, kag sa mga masunod tana run lang. Kundi libre ako maglibot-libot attend ka seminar kag lantaw exhibits kag mag-networking. Luwas kari-a may tyempo man ako magpa-foot massage hay tama gid ka-alay ang akun kahig.

Baligyaanay sa kilid kang suba.

Naglagaw man ako sa binit kang suba marapit lang sa hotel, kun sa diin duro nagabaligya kang mga pagkaun para sa mga nagalagaw-lagaw sa binit kang suba. Ang sunod nga darwa ka adlaw nag-agto kami sa mga shrimp farms. Bisan gamay ukon bahul nga farms, milyones nga kuarta ang gina-istoryahan tungud nga ang pasayan/lukon bahul kag marahalun dya nga produkto pang export. Gani nga naga-andam gid sanda nga maka-produkto nga mayad hay tama ka-mahal ang anda investment.

Manamit nga mga pagkaon.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Ang paghambal atun ginahimo sa pagbugtaw kag kis-a pati pa sa pagturog kon kita ginadaman. Magluwas sa mga tinaga nga nagapatigayon kang atun adlaw-adlaw nga pagsinarayo, kaduro ka sahi kang paghambal: angga, bais, buyayaw, dayaw, pahug, laygay, libak, odot, pakitluoy, panabi-tabi, sumpa, kag iban pa. Tanan ria atun siguro naagyan bilang manughambal ukon ginhambalan. Sa kaduro nga klase ka paghambal pero ang pagpamulong-pulong ukon paghambal sa atubang kang duro nga tagparamati mabudlay nga himuon. Ang iban nahanas sa on-the-spot nga pamulong-pulong, wara’t ginabasa kundi ginapautwas gid lang ang halin sa anda’ng baratyagun. May pamulong-pulong nga ginahandaan gid, ginapatawhayan ka sulat ukon ginasaulo antes mag-agto sa tunga. May dyan man nga nagabasa lang ukon nagadara ka note cards kag kodigo. Halin kang atun pag-umpisa ka eskwela, gintudluan kag ginhanas kita sa pagtindug kag pag-recite ukon paghambal sa tunga.

Artwork ka Tagsulat.

May maestra kami sa elementarya nga mestisa kag gwapa nga madre, si Mother L nga daw Nazi kumander sa pagdisiplina. Andam kaw kon magmudlo ang medyo asul na nga mata kag magturuk kanimo. Kon ano man ang imo ginahimo nga malain, untat kaw dayon. Sa klase nga Reading, ang amun libro may drawing ka mga bata, si Nena, Manuel, Baby kag may ayam pa. May panahon kami para sa “silent reading” ukon pagbasa nga wara gatikab ang baba kundi mata lang ang nagaagi sa mga tinaga nga daw plaslayt. May mga nabudlayan gid sa silent reading kag mahuni, matikab gid ang baba kag magkutib-kutib. Indi ria pwede kay Mother L bangud may panahon man para sa oral reading. Sa oral reading, kon tuksuon gani, dapat magtindug ka tadlung, kaput ka libro sa tuo nga alima kag magbasa sa matunog kag klaro nga limug.

Nauso kato ang siripalun nga pusil-pusil nga may bala nga papel nga pulbura. Ang pusil-pusil sarang mo gid mapitik ang gatilyo kag nagalupok ka baskug. Kato nga adlaw, aga pa may nadakpan si Mother L nga nagdara ka pusil-pusil sa eskwelahan. Wara run ako kadumdum kon ginsipalan ka estudyante sa klase pero ang pusil-pusil dara ni Mother L sa amun Reading class kag ginbutang sa ibabaw ka lamisa. Ay sus, ano man nga ang gintukso sa pagbasa amo ang pinakahipus kag pinakahuruyaun sa tanan. Nagtindug ang amun classmate nga bayi kag nag-umpisa ka basa ugaring magluwas nga nagaunta-unta, mahinay gid ang limug. Louder, kuon ni Mother L kisra. Louder, tunog run limug ni Mother L sa ikarwa pero indi man kami gihapon makabati sa likod. Kag NAGLUPOK! Nangusyan kami tanan. Mahipus ang kwarto. Wara’t nagahulag magluwas sa aso ka pulbura nga nagatuok paibabaw kag nagapanimaho.

Nagpaathag ni Mother L: kon pahambalun gani kamo sa tunga, dapat mas tunog pa sa lupok ka pusil-pusil ang inyo limug agud mabatian ka tanan kag may pulos ang hambal. Kon sa kadya siguro nga panahon, gin-suspend ukon ginpasakaan run ka kaso basi si Mother L pero ang mensahe nakaabot gid – signed, sealed, delivered kon sa kanta pa. Salamat sa mga madre kag mga maestra, nangin mayad kami sa pagbasa kag naka-eksperyensya kami ka pagtindog kag paghambal sa kinaraku.

Pag-abot ko sa high school, kaduro ka mga burohatun nga naghanas pa gid kanakun kag nagtugru kang kabaskug ka buut sa paghambal sa tunga. Napilian ako bilang contestant sa Oratorical Contest siguro mga tatlo ka beses. Ang akun harambalun ukon piyesa nasulat run. Saulohon ko run lang kag praktisan. Pira gawa ka baso nga tahu akun kato nalab-ok para magsulhay ang nagakatul ko nga tutunlan kada tapos ka praktis. Nakalab-ot ako sa provincial level kag wara man magdaug kang panguna nga premyo pero duro gid ang akun natun-an kag napanilagan. Tungud siguro sa akun eksperyensya sa oration amo nga pag-abot kang ikaapat nga tuig sa high school, napilian ako bilang corps commander sa Citizen’s Army Training. Ako siguro ang pinakauna nga bayi nga nangin corps commander sa high school ko nga ‘to. Mabudlay ang map reading, ang pagmartsa sa init kag ang pagpraktis ka singgit kang mga commands. Ang ginahandum gid lang kato ka amun Commandant amo nga makasulud kami sa “magic 5” rating kang parade and review sa bilog nga probinsya. Wara run ako kato gainum ka tahu hay ginausap ko run ang luy-a kada tapos ka liwat-liwat nga praktis para sa parade and review. Bukut man malain kang nagpang-apat kami nga lugar.

Sa kolehiyo, ang paghambal sa tunga akun liwan naagyan sa Speech class. Kinahanglan mapasaran dya nga klase agud maka-graduate. Manami ang maestra nga akun ginpili. Sa amun final oral exams, ginpagustohan na kami pili kang amun piyesa. Laban sa klase nagpili ka “Desiderata” kag “To be or not to be…” ni Shakespeare sa Hamlet. Nami gid man mga piyesa pero natak-an takun hay harus pararehas run lang ang tanan. May poster ako kato nga nakita kag nanamian gid nga nagapabutyag kon ano ang gugma. Ginhambal ko sa propesora nga amo ra ang akun ginpili nga piyesa. Pamangkot na kanakun: kamaan ikaw nga excerpt ukon tinipik ria halin sa balaan nga kasulatan, sa sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto? Gusto ko saulohon mo ang bilog nga Kapitolo Trese. Hamak timo kara, bilog nga kapitolo! Abuuu, mas lawid pa sa Desiderata kag sa to-be-or-not-to-be! Daw maisol raad ako ugaring nagpasugot lang man sa urihi bangud malyag man ako ka taas nga grado.

Ano man nga siste nga may bag-o nga pamaagi ang amun maestra nga nadumduman. Mangita kami kuno ka paris kag magbuslanay ka praktis hay ang singkwenta porsyento ka amun final grade depende sa pagdiskurso kang amun paris. Abaw ti nagirinamo ang klase ka pangitaay ka paris. Pangarwa ko pa lang nga semester kato kag wara pa gawa ti nakilala hay halin takun sa probinsya. Ang iban masuud run nga nagkilalahay halin pa sa high school gani sanda man ang nagpinaris-paris. Sa urihi, ang akun nadakpan nga paris pareho ko man nga daw pobre-espiritu halin sa guwa ka siyudad. Lipat ako kon diin nga banwa ka Iloilo pero may bersyon man sanda ka Kinaray-a nga tuhay man sa atun sa Antique. Ti daw mabuut man nga laki sa turuk ko, medyo huruy-un man ugaring daw makasarig ako nga saulohon na gid man ang ana’ng piyesa. Sibuyas-bombay nga pula gid ang imo grado kon malipat ikaw ka mga tinaga sa tunga ka imo’ng pagdiskurso.

Nagkitaay kami tapos klase kag nagkasugot nga maumpisa praktis dayon hay kuno saulo na run ana piyesa. Ti kuon ko, mayad gali, sige abi pamatian ko. Ay sus, ang mga umpisa nga linya wara ko makilal-an nga “Desiderata” run gali. Ay abaw maan lang, daw maugut ako nga daw maluoy man sa akun paris nga dya nga nagatalang-talang kon ano nga mga tinaga ang ana’ng halugan ka hambal kag kon ano ang dapat na hugtun. Wara ako ‘gakuon nga mayad gid takun pero kon mag-amo dya dalagan ka praktis, wara gid ako ti paraabuton nga mayad nga grado.

Nag-agto ako sa amun propesor kag nagreklamo pero ginkun-an na ako nga sigehun lang ka-praktis. Ginsaulo ko gid man ang bilog nga kapitolo trese kang nahauna nga sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto. Taas gid man ang nabaton ko nga grado. Maan kon ano man ang grado nga nabaton kang akun paris pero nalipay man ako hay nadumduman na gid man kon ano nga mga tinaga ang dapat na hugtun ang kon ano man ang dapat na halugan ka hambal.

Bukut para sa tanan ang pagdiskurso ukon paghambal sa tunga. Kon tam-an timo ka huruy-un, ang paghambal sa atubang kang duro tawo daw isara ka makaharadluk nga damgo ukon bangungot. Andut kinahanglan tun-an ukon praktisan ang paghambal sa tunga hay wara man kita pag-ambisyon tanan nga mag-entra sa politika? Bahul nga responsibilidad ang pagtindug kag pagbuhi ka mga tinaga sa publiko. May ginabasa man kita ukon wara, ang pagtindug kag paghambal sa tunga nagaseparar kanatun sa mga tagparamati. Sa atun pagtindug, pag-agto sa tunga kag paghambal, nagahulat ang audience kang atun gid lang limug.

Sa amo dya nga sitwasyon, ikaw nga manughambal ang daw may gahum nga nagadakup sa atensyon kang tagparamati. Pero ang dya nga gahum tam-an kadali nga madura kon ang imo mga ginapangwakal indi mauyonan bangud bukut klaro, galibot-libot, mahinay, ukon kataraka. Tuod indi kita tanan mangin mayor ukon presidente pero sa atun kinabuhi, siguro maabot gid ang tiempo nga kinahanglan magtindug kita, maghambal kag magpautwas kang atun ginabatyag sa kinaraku.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Ang isara ka tawo nga akun nahigugmaan, isara ka nagserbisyo sa Navy nga na-deploy lamang sa Atsugi, Japan. Nagkilalahay kami paagi sa isara ka amiga sa lugar diin isara ako ka estranghero kaimaw ka akun Manang kag darwa na ka mga bata. Isara tana ka Amerikano. Kang ginpakilala kami, isara lamang ka iglap kag nagkitaay ang amun mga mata kag mga alima nga wara run ti iba pa nga hambal kundi “Hello” kag may imaw nga yuhom. Sunod nga adlaw, naglisensiya tana sa Manang ko kon pwede kami mag-agto sa Yokohama sakay sa bullet train. Una ko gid nga paglagaw ‘to imaw ka isara ka estranghero nga pareho ko man estranghero sa amo nga lugar.

Nagkaun kami sa Shakey’s Pizza kag nagkantahanay. Ang una na nga kanta kanakun amo ang “Hello” ni Lionel Richie. Ginsabat ko tana ka “I can’t help falling in love with you” ni Elvis Presley. Ay ti, umpisa katu nga pagkitaay, nagsagi tana tawag kanakun kon diin man tana naga-stop over, parehas kang na-station tana sa Guam. Nagsulatanay kami sa sulod ka sangka tuig hasta maghambal nga gusto na magpangasawa kanakun. Ang plano sa Patnongon sa Antique ang kasal. Nagbalik liwan tana sa Atsugi kag nakaimaw nga ginhatud nanda ako sa Narita Airport. Nag-uli ako sa Antique kag malipayon nga naghulat kang adlaw nga makilala man tana ka akun mga ginikanan kag kaparyentihan.

Mapasensiyahun ako sa naghulat kana nga maabot man gid sa amo nga adlaw. Si manong ko ang masugata kana pero wara man nag-abot. Sa pira ka beses nga nagbaylo ang pag-abot na. Nagkagastos sa pagbiyahe paagto-pabalik sa Iloilo sa airport sa paghulat nga maabot kag wara man kaabot. Ay maan man gid, nagakaugot man gid ako eh, hasta na lang nagpadara tan aka sulat kag kuarta nga ako ang mapanaw pa-Guam kag ang kasal rugto hiwaton. Nagaugot ako nga nagahiribiun, napaisip doble kon ano dapat ko himuon. Paagi man sa hambal ka mga ginikanan ko nga sugot man gid sanda, te amo man gid ang ginhimo ko. Tungod sa tawag nga Gugma kag Palangga mo, dapat intiendihon mo hay tungod sa ana nga obra kon diin indi matugutan maghalin dali-dali.

Sa Japan, Guam, kag Florida.

Ako ang nagpanaw lupad sa eroplano kag gin-alaw-alaw na ako sa Guam International Airport. Masadya nga nagkitaay liwan kami kag maimaway run bilang mag-asawa. Sunod nga adlaw, naghalin run tana, binayaan ako nga isarahanon sa amon nga high rise sa 8th floor nga apartment sa Tamuning. Naghiribiun ruman ako nga nagaisarahanun. Mayad lang kay ang ana mga ka-crew nagabisita kag nagabulig kanakun. May isara ka bes nga ginpangayo ko ang bulig nanda nga darhun ako sa airport para mabalik na lang ako sa Pilipinas. Pero indi man sanda magsugot hay sanda ang managot sa bana ko. Ti naghulat na lang man ako kana eh. May isara man ka bes nga may nagtawag kanakun. May package kuno ako nga mabaton pero sorpresa lang nga maabot. Abi ko run gani ang amo nga package bangkay na run hay indi ko maintiendihan ang akun ginabatyag, nagadoble na lang pirme ang isip ko kon ano ang dapat himuon. Ginalagaw ko ‘to sa palibot kang apartment kag nagpangilala ka bag-o nga mga tawo sa palibot. Sari-sari man rugto ang mga tawo kag kasadya lang kon may kahambal ako nga isara man ka Pilipino.

Ang pagpakasal nga wara ang mga kapamilya ko masadya kag masubo man gid nga memorya kon dumdumon. Ang mga ginadamgo nga gusto ko kauna wara natuman tungod sa mga bagay nga indi ko makontrol. Nagapasalamat na lang ako nga nakapamana man gid ako. Pareho lang man kami nga darwa marayu sa mga kapamilya. Pero sa palibot may mga nangin amigo man kag amiga. Tatlo ka bulan nga ako isara ka dependant ka nagaserbisyo sa Navy kag nagbusong ako. Laki ang akun panganay. Padayon nga pirme ako ginabayaan nga gaisarahanun bangud sa anang obra pero ang kaingud ko nga mag-asawa may apo nga dalagita kag pirme ko man kaimaw. Salamat kananda nga mga mayad nga kaingud nga Amerikano nga nagamaestra kag maestro sa Agana, Guam. Sanda man ang nangin maninoy kag maninoy ka akun panganay. Nakilala kag nakaimaw ko sanda nga parehas amun kapamilya. Kon ano man nga mga aktibidades kaimaw man gid kami, parehas sa pagrigos sa baybay kag lagaw sa iba nga parte ka Guam.

Hasta kadya nga tinuig, sa edad nanda nga mag-asawa nga 86, sige pa amon nga sulatanay kon sa diin sanda nagbalik man sa anda lugar sa Oregon, Portland. Ang dalagita nga apo nanda may bana kag darwa run ka bata. Bisan rayuanay man kami pero marapit sa tagipusuon kag kaiisipan ko sanda. Ginapensar ko sanda kag ginapangamuyo nga padayon tugruan ka Dios ka mayad nga lawas kag dugang nga kabuhi.

Ang Pagpanakayon sa Kabuhi Sa Amerika

Una nga Paskwa sa Guam, marayu sa akun mga kapamilya. Pero may pamilya run ako nga akun pagatugruan ka akun nga pagserbisyo kag pagpalangga bilang asawa kag nanay. Sa sulod ka anum ka bulan sa Guam, nagsaylo kami pa Pensacola, Florida imaw sa akun nga ugangan nga laki nga retirado man sa Navy. Pero wara man kami nagbuhay rugto sa Florida hay nagsaylo man kami sa Colorado Springs, Colorado. Amo gid man ra nga lugar ang amun ginplanohan nga istaran hay dyan ang pagpadayon ka bana ko sa pag-eskwela sa kolehiyo kag kami nakabakal ka balay. Ginpondaran kag gin-istaran namun sa siyam ka tuig kag nadugangan ka darwa pa ka bata, puro man laki. Sa sulod ka siyam ka tuig, nakapondar kami ka negosyo kag sige ana eskwela kag nakatapos sa kolehiyo. Padayon man ako sa balay sa pagserbisyo bilang asawa kag nanay ka tatlo ka bata kag nagnegosyo kang “Elma McKeown Research.”

Sa mga tinuig sa Colorado pirme kami galagaw pa-California, Reno, Nevada (bisita sa Manang ko), Florida, Canada, kag Maine para magbisita sa mga in-laws ko. Hasta sa maisip na lang ibaligya ang balay kag magsaylo pa-Maine. Pero bag-o kami nag-istar sa Maine, nagpa-Hawaii kami anay para magbisita sa akun mga ginikanan kag sa Manang ko. Nakaistar kami siyam ka bulan sa Hawaii kag nagbalik sa Maine. Nagpatindog kami ka balay sa lupa ka bugto ka bana ko nga wara ti napirmahan nga kontrata. Basta hambal lang nga hasta kon san-o lang gusto namun mag-istar. Indi ko gusto sa amo nga hambalanay kay kuon ko natun-an ko ra sa Business Law nga dapat may contract gid nga pirmado bisan kapamilya mo pa basta natungod sa kwarta ang pagahambalan. Pero wara ako ti mahimo katu kay hasta sunod-sunod lang ako sa bana ko.

Sa Colorado, Hawaii, kag Maine.

Masakit kag masubo ang natabo kanamun pero padayon man gid kami sa pag-atubang kang bag-o nga pangabuhi nga kami na lang nga pamilya hay gin-utod ka bana ko ang relasyon sa kapamilya na. Nagbakal kami ka lupa kag balay nga hasta kadya rugya kami sa lugar nga marayu sa syudad, sa Wales. Nagakilalahay rugya ang mga tawo sa komunidad. Ako ang isarahanun nga Pinay, estranghero liwan sa palibot kang mga Franco- Amerikano.

Ang masubo kag masakit nga hitabo, sa bag-o nga lugar ginbayaan kami kang bana kag tatay. Salamat sa mga in-laws nga nagsuporta kanamun, mga kaingud nga mayad kag mabinuligon.

Ang buasdamlag ka tawo indi mapaktan. Basta lang nag-abot nga isara ka sorpresa nga box kang kabuhi. Mabuksan mo ang mayad o indi nga regalo. Makita lamang pagkatapos mo mabuksan, makaptan, magamit, mapuslan man ukon indi. Batunon na lang nga halog sa imo tagipusuon kay amo ra ang nabaton sa kabuhi paagi sa imo pagpili nga igakabuhi. Wara na ti ibasulon pa nga iba kundi pagapasalamatan na lang ang tanan kag paga-padayunon na lang nga hugut sa tagipusuon nga may dara nga leksyon. Ang pagbag-o ka tawo makita sa adlaw-adlaw nga pamaagi ka anang pagkabuhi.

Salamat sa atun Mahal nga Makaako. Sa tanan nga nagkaratabo sa akun kabuhi, nagapadayon ako nga nagakabuhi nga may pag-antos kag may kapahuwayan paagi sa Ana nga pagpakamaayo. Ang akon pagsarig kag pagtuo lamang ang gapabaskog kanakun nga maatubang ko ang pagkabuhi nga marayu sa akun mga pinalangga sa Antique kag bisan man rugya sa Amerika.

Dragon boat sa daray-ahan.

Dennis Monterde/Ang Lagawan

Pangarwa, gusto ko maman-an mo nga wara namun ikaw nalipatan. Ikaw kabay ang kabangdanan kon andut nagasipal kami kang padasig-dasig bugsay kang dragon boat. Umpisa kang gintabug mo imong lawas imaw kang bug-at nga bato sa suba kang Milo, tungod sa sobra nga kasubu nga imo gid ginbatyag tungud sa kurapsyon sa kaharian, sa gobyerno, pirme kadya ginaselebrar ang imong kamayad. Ugaring kadya, daw naka-focus run sa “competition” ang dragon boat, lain kato nga dyan sa imong lugar sa China, tradisyon ang pagbugsay kang baroto: ihampak ang bugsay sa tubig abay sa lagbung kang drum agod indi pagkan-on kang dragon ang imong lawas. May ginakuyang pa gani nga daw ibos para imbes nga lawas mo ang ikan-on kang mga dragon, ang mga ginkuyang ang andang kaunon. Pero maski nag-moderno man ang pagselebrar para kanimo, may mga bagay ukon hitabo nga wara man gihapon nagbag-o, o nali, nagabalik-balik lang gihapon – ang kurapsyon kag ang ginamo-gamo.

Kang nagligad lang nga tuig, nag-umpisa nga nangin agresibo sa pag-angkun ang inyong gobyerno kang mga isla sa South China Sea, maski pa rayu-rayu ron dya sa inyong lugar. Hasta kadya wara pa gani dya maresolbar. Indi malyag mong ang inyong gobyerno nga ihusayon sa UN ang problema. Pero, ang bag-o nga isyu kang passport ninyo, sa China run ang tanan nga sa South China Sea. Tama run gid kabaskug kadya ang inyong nasyon, partikular sa ekonomiya kag sarang na nga mag-bully kang mga gagmay nga nasyon. Kon buhi pa ikaw siguro kadya, diin ikaw bala mapalumus sa South China Sea ayhan? Tama run kahigku ang mga Manila Bay kag ang mga suba kadya. Siguro, tama run lang nga ipaagi mo sa binalaybay ang imong ginabatyag. Patas kang paghandum mo kang patas kag moral nga hari ninyo kauna sa imong obra-maestra nga Li Sao ukon “The Lament”, kadya, handum man namun gihapun ang patas, moral, kag bukon corrupt nga gobyerno.

Kag, huod gali, basi wara mo pa naman-an, nga maski sa dragon boat community idya sa Pilipinas may gamo-gamo man, nga pulitika man ang kabangdanan. Tungod wara ginpili sa botohan kang amun presidente ang sa posisyon kadya sa Philippine Olympic Committee, ginsaylo na ang disiplina ukon patag kang dragon boat sa Philippine Canoe Kayak Federation kag gin-dismember ang federasyon namun. Amo nga kami, sa Philippine Daragon Boat Federation, gapaubus lamang. Maski wara ti suporta halin sa gobyerno, solido gihapon kami, nagaduro ang mga myembero, may mga clubs run nga halin sa iban nga probinsya kag may school-based patas kang De La Salle kag Adamson. Kag nagangita gihapon kami ka paagi nga pakapadara kang Philippine team sa mga World Championship nga kadya nga Hulyo, pagahiwatun sa Hungary. Kabay pa nga madaug liwan kag maka-world record ang team Philippines.

Salamat, Qu, para sa inspirasyon indi lang para sa sport nga dragon boat kundi para sa pagpati sa kon ano ang mayad, kon ano ang patas, kag kon ano ang moral.

Paddles up!

Dennis
Member, Onslaught Racing Dragons
Philippine Dragon Boat Federation

*Si Qu Yuan (343–278 BC), sangka respetado nga mamalaybay, statesman, ideologist, diplomat kag reformer sa China kang Warring State Period (ginamo-gamo). Ang tradisyonal nga Chinese Dragon Boat Festival, ginaselebrar para sa pagpahanumdum kana.

Retablo kang St. James the Apostle Church sa Betis, Pampanga.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Holy Land ang nagasiga sa akun pensar kon mabatian ang tinaga nga pilgrimage. Dason ang pagyuhum-yuhum sa pagdumdom nga abi ko kauna ang mga lugar sa Bibliya parehas kang Bethlehem, Jerusalem, Israel, Palestine sa langit. Kang 2nd year high school lang, sa klase sa History, kang ginpa-drawing kami kang bandera kang mga pungsod sa kalibutan kag ginpasaulo kang mga kapital kag nagtatak kanakun nga huod gali, nanaug sa lupa si Hesukristo, bugtong nga Anak, para magpakatawo kag magsalbar kanatun! Siguro bangud sa duro nga istorya kag kanta kang bata pa nga sa langit sanday Mama Mary kag Papa Jesus, dara run rugya ang pamahug nga indi makapalangit kon magsinutil, parehas kon tamad maghugas ka pinggan.

Mabasa sa diksyunaryo kag ma-google ang kahulugan, pati kasaysayan, kang tinaga nga pilgrim. Sa akon paghangup, dya tawo nga nagapanakayon, nagapanglugayawan sa dugang nga pagdiskubre sa ana kaugalingon – nga padayon nagabag-o sa mga hitabo sa kabuhi sa dalagan kang panahon – paagi sa pagtultol sa mga lugar nga ginakabig sagrado, ukon may maragtas, sa paglaum nga may masagap rugya nga sabat parte sa kabuhi, sa kon ano kag paano mangabuhi ukon magkabuhi – ang mangin tawo.

Sa amo nga paghangup, gindara ako pabalik sa kabuhi ni Hesukristo, sa pagdumdom sa anang inagihan paagi sa pagbisita sa dyang mga simbahan. Na-curious ako sa mga pamensaron kag baratyagon nga mapukaw kadya kanakun, kag kon sa diin nga mga lugar sa akon kalag ako dar-un. Amo nga nag-entra ako. Luwas rugya, parehas man ninyo, may ginakumkom man ako nga sangka pangamuyo; ginapangayo bugay.

Darayawon dyang lima ka simbahan. Ay maan, daw malipong ako sa kaanyag kag ka-engrande ka andang mga retablo, ukon dumaan nga altar. Ang San Agustin halimbawa, kilala sa anang 17th century Neo-classic nga arkitektura kag ang St. James ginproklama kang National Museum natun bilang “the Sistine Chapel” kang Pilipinas. Bukon lang ang mga retablo, kundi andang mga gawang, dingding, kisame, pader nga himo kag na-restore gamit ang tuod kag pag-un nga mga kahoy kag na-carve, na-engrave, amo man ang mga rebulto kang santos kag mga anghel! Matuod ang hambal ka duro nga mga pilosopo kag manunulat nga kon buta ang imo dughan, indi ikaw makahambal bangud kulang ang mga tinaga sa paglaragway kang kamatuoran nga imo ginaatubang. Nga manami nga bagay ang kaambong, kag makarilipong man – makapakudog, makapakulba, makapadumdom kang pagkarangga kag kamatayon. Awe & terror. Nga ginhimo dyang mga simbahan kang tawo agud isaulog ang pagtuo kag pagdayaw sa Diyos. Sa pihak nga bahin, ang kasaysayan kang pagkauripon natun sa poder kang mga prayle.

Kisame kang St. James The Apostle Church, ang “the Sistine Chapel” kang Pilipinas.

Ang pagsimba kang tawo sa anang kaugalingon bilang si Hesukristo. Ang mall kadya bilang sangka klase kang simbahan. Ang simbahan sa sulod kang mall – ang pagparapit sa tawo, ang pagdara kay Hesukristo sa kon diin ang tawo, ang kwarta, para sa padayon nga pagkabuhi kang simbahan. Indi dapat paglipatan ang donasyon. Labi dya nga matuod sa National Shrine of the Divine Mercy.

Kunsabagay, sa kadya nga panahon, ano ang malain sa pagpangayo kang donasyon ilabi na kon ikaw nakabenepisyo sa serbisyo kang sangka lugar? Kon ang donasyon nagakahulugan pagtatap sa pisikal nga aspeto kag iba pa nga mga elemento para mapadayon ang serbisyo? Ang memorya sa mga sugidanun sa Bibliya? Ang pagpati nga makabulong ang holy water amo nga nagasalod sa basiyo kang mineral water? Ang paglaum nga mabusong run kag makabata kon makahikap sa estatwa ni St. Guadalupe? Ang paghandum kang mas mayad nga kabuhi kag pagtuo nga maayad sa malala nga sakit? Ano ang kinalain kang simbahan, kang shrine, sa museo nga may entrance fee ukon donation fee?

Simbahan sa National Shrine of Divine Mercy. May Holy Land Exhibit, may Cave of the Holy Sepulcher, Grotto of Our Lady of Lourdes, kag Little Poland Museum.

Amo nga may pagtuo, nagakabuhi ang pagtuo, kag bisan may mga tion nga mapatay bangud sa mga pagtiraw kag pagluib parehas kang inagihan ni Kristo, may pagbanhaw. Hasta may memorya nga ginabuhi kang parehas kang simbahan kag mga ritwal parehas kang misa, bunyag, kasal, lubong. Hasta may Bibliya nga nagaistorya kag nagapadayon kang memorya sa atun pagkabuhi bilang Kristiyano.

Nagbakal ako kang bag-o nga rosarito sa shop kang National Shrine of the Divine Mercy pagkatapos namun mag-Station of the Cross. Buhay run ako wara ka-rosaryo. Lahug ko sa kaugalingon, duro akon natipon kang hayskul sa parochial school sa amun banwa. Rosaryo pagkatapos kang flag ceremony paagto sa klasrum, pangadi bag-o kag pagkatapos kang kada sabdyek,class mass kada bulan, school mass, simba kada Domingo kag sa duro pa nga mga adlaw, prusisyon sa tanan nga okasyon, kag sa bilog nga kalendaryo kang simbahan.

Mga kerubim sa Museo San Guillermo. Natabunan dyang simbahan kang lahar, ginkutkot. Rugya nag-shooting ang teleserye nga “Santino” kang ABS-CBN.

Tungod nagatinguha ako kadya magkabuhi ukon mag-practice kang meditasyon kag creative visualization, nakita ko nga wara it kinalain rugya ang pagrosaryo. Disiplina dya sa pag-focus, sa pagtugro ka atensyon kag debosyon paagi sa pagliwan-liwan kag pagpadayon, diin ang birtud kang pagsarig, kang pagpati, kang pagtuo sa sangka butang, sa pagkamatuod ka sangka hitabo nagatubo hasta manaringsing kag mamulak. Cliche pero epektibo gihapon ang mga linya kang kaaram nga “nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa” kag “Walang himala! Nasa puso ng tao ang himala!”

Amo nga ginakabig nga classic, parehas kang arkitektura kang dyang mga nabisita nga simbahan, ang simbahan mismo, ang Bibliya, ang relihiyon: padayon buhi sa mga panghangkat kang panahon kag nagapakig-istorya sa moderno, post-moderno, kontemporaryo kag sa tanan nga mga label kadya. Kuta kang sarandigan, bangud ang tawo sa anang kaaram kag mga kinaiya, bisan pa may pagduda kon bala himo tana sa yab-ok, may katapusan ang pisikal nga lawas bisan, kag ilabi na gid, kon sa siyensya magdangop.

Lain-lain nga klase ka mangga.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Ano kuno dya kunsayuron? Manami gid dya nga tsansa para sa mga nagaprodukto kag nagabaligya kang mangga – hilaw man ukon luto, kag ginproseso. Luwas sa mga mangga, may iban man nga mga pagkaun nga ginabaligya kundi nga mas masadya pa gid.

Duro-duro ang klase kang mangga rugya sa Thailand. Grabe nga research ang ginahimo nanda agud nga makadiskubre sanda kang variety kang mangga nga nagakaangay sa gusto kang mga katawhan. Gani nga luwas sa mga tradisyonal nga klase may dyan man nga gin-improbar agud nga mas bahul, mas duro ang sulud, mas nipis ang liso, mas tam-is, mas aslum, mas ragumo, kag kun ano pa nga kalidad.

Ice cream nga mangga.

Dumduman ko sa atun kada summer nga kinaing man ang mangga nga gaabot sa balay. Kun hilaw pa gani ginahagay namun dya hasta nga maluto. Ang masadya hay kada sara kanamun may ginatandaan run sa mga ginahagay, kag pagkaluto na, kadasig pa sa alas kuatro nga madura. Makuun ang mga mal-am kato nga may ‘balabaw nga may darwa ka kahig’ nga nagtaban kang mangga.

Sa kaduruhon kang mangga kato, kun kaisa mga pira man kabilog sa kada adlaw ang amun makaun. Ginakaun namun ang mangga hindi lang pagkatapos kaun. Bisan ano oras lang. Kun kaisa gatiripon kami sa sagwa kang balay kag rugto magkaun. Wara run ti kihad-kihad pa kang kutsilyo. Mansig panit lang kang anda mangga. Amo dya ang nanami-an ko nga pagkaun kang mangga. Ragkut sa alima tungud nagaturo ang juice na, pero kanamit kag kasadya magkaun hay duro kamo. Ilabi na gid ka eksayting kun patago ang pagkaun hay ginkun-an kami kang amun ginikanan nga indi anay pagtandugun ang mangga pero natemtar gid tamun magbuul kang luto run kag magkaun sa likod kang balay.

Ang mamuang kuan.

Salad kang hilaw nga mangga.

Sawsawan kang hilaw nga mangga.

Nagalaway run ako samtang gina-type ko dya gani dapat hasta rugya lang anay ang akun istorya hay makaun ako anay kang mangga.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Kauna nga wara pa nauso ang mga tekno-gadget nga atun kar-on ginapindot-pindot, ang paghulat kang minutos ukon inoras atun ginabatas ukon ginaagwanta sa pagpanguy-ab, pagkusam-kusam ka balon, paagto-pabalik nga panaw, pagpatik-patik kang atun tudlo sa lamisa. Kon may papel kag lapis, sarang man ka sipal kang bitay-bitay pero laban mawakal ukon matsismis gid kon may imaw ikaw nga nagahulat man. May nagsugid kauna kanakun nga samtang kuno nagahulat sanda ka masunod nga klase, nagapustahanay ang dya’ng mga miyembro ka fraternity sa kolehiyo. Sa semento nga aragyan sa atubang kang anda’ng tambayan, ang malyag mag-entra mabutang ka pesos. Antes mo ibutang, dupraan mo kag bantayan. Kon imo kwarta ang una nga dapuan ka langaw, ikaw daug. Ang beterano sa hulatanay wara run it kinahanglan pa ka langaw; may dara lang pirmi nga libro ukon barasahun. May mga bayi man nga hasta kar-on nagadara kang anda’ng gansilyo, knitting ukon embroidery nga hirikuton. Sa kar-on nga panyempo, mga tekno-gadgets ang laban makapahagan-hagan kang atun kataka sa paghulat. Pero may mga paghulat nga indi madara sa pagpanguy-ab ukon pagpatik-patik lang sa lamisa bangud nagalawid it inadlaw, binulan ukon pira pa gawa ka tuig. Ang amo dya nga klase ka paghulat nagapuga sa dughan, nagapaturo kang luha kag nagapadumdum nga may Makagagahum nga sarang madangpan.

Artwork ka Tagsulat.

Ang paghulat rugya run halin pa sa umpisa kang kalibutan. Ang daray-ahan wara pagdali sa pag-abat sa balud; gahulat gid lang kang pagsabya-haruk ka na. Ang tanan may ana nga tion ukon oras kag indi pwede nga saku-sakuun. Kon sa prutas, ang kinalburo kulang sa tam-is amo nga ginahulat ang paghabal-habal antes puksiun ukon dugoson. May harambalun ang mga mal-am parte sa “pagpanghamot ka ahos” kon ang daraga may nobyo kag daw seryoso run ang relasyon. Karaslun run kon sa tadlung nga hambal. Kon ahos gid man ang pagahambalan, manghamot lang ria kon nagisa sa mainit nga mantika. Indi man dayon mag-init ang mantika; kinahanglan hulatun mo man nga mag-init anay ang karaha.

May mga paghulat nga sarang natun makontrol ukon mapadasig bangud sa bulig kang teknolohiya, pareho abi ka mga laboratory tests. Moderno ang mga analyzers ukon mga makina ang nagabasa ka mga resulta amo nga dasig man nga makadesisyon ang mga manugtatap sa ospital kag matabangan dayon ang pasyente. May mga simple man nga mga paghulat, pareho sa linya nga kinahanglan lang gid ang pagtahud ukon pagrespeto sa isigkatawo. Sarang kita makauna sa linya kon temprano pa kita mag-abot; kon urihi, indi run manukduk pa rugto sa unhan. Ang nagahulat may nagasirinamu nga mga emosyon depende sa sitwasyon: pag-ugtas, kataka, kaugut, kasubu, kamingaw, kalangkag, kalipay. Pero bisan ano ang sitwasyon, indi madura ang paglaum kag pagpinsar nga ang paghulat may katapusan kag ayhan may kapuslanan.

Akun napinsaran ang play nga gintun-an namun kauna sa klase, “Waiting for Godot” ni Samuel Beckett, ang Irish nga manunulat nga nangabuhi kag napatay sa Paris. Ang nasambit nga play ni Beckett nangin bantog kag ginkilala nga amo ang nagpasimuno kang Theater of the Absurd. Teatro Tinampuhaw, kon ako pa ang pahambalun. Mayad bala timo kara nga ang bilog na nga drama parte kay Vladimir kag Estragon nga nagahulat kay Godot (ang letra “t” wara ginamitlang sa hambal Pranses; andut ibutang pa nanda kon wara’t pulos man lang ambay lang gani). Natapos lang ang play nga wara gid mag-abot si Godot kag wara man-e kon sin-o gid tana, ano labut na sa darwa nga nagahulat hay daw wara man sanda ‘gakilalahay gid.Minimalist, tipid, kuripot ang play nga dya sa dayalogo nga laban tagsangka linya lang. Simple man ang setting nga sa binit-karsada kag may kahoy kag ang mga tinawo ukon karakters, tatlo lang. Sa ana’ng pagaka-simple, makawiwili nga karadlawan ang mga topiko kag pagsabtanay ka darwa nga mayor nga mga karakters. Pero ang akun kinaandan nga ideya ka drama daw angay lang nga gin-ubahan, ginpanitan ni Beckett kag ginbilin ang pinakatul-an.

Pero sa pinakatul-an, may ginpuga pa gid si Beckett. Ana nga ginpabutyag ang essence ukon “pinakaduga” kang pagpangabuhi; nga ang pagpangabuhi sangka malawid kag sinupon-sugpon nga mga paghulat. Sa pagkaduro nga mga paghulatanay ang atun ginahimo kag pagahimuon. Paghulat sa kay sin-o ukon paghulat sa kon ano, indi natun mapiho. May kapuslanan man bala ang atun paghulat? May katapusan siguro pero wara kita kamaan kon may pulos gid man. Padayon lang kita ka sa pag-obra, pagpanguy-ab, pagtsismis, pagbasa, pagsugal, pagsipal, paglinya sa pinakabag-o nga Apple product, kag kon ano pa. Daw tinampuhaw pero may kamatuoran, amo nga isara sa mga pinalangga nga manunulat si Beckett kag gintaw-an ka Premyo Nobel sa Literatura kang 1969.

Rebulto ni Kristo sa sulod kang Barasoian Church sa Malolos, Bulacan.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Naisipan ko dya nga bersikulo bangod sa pinalangga ko nga amiga nga si Tita Sylvia Sandio Albuera nga naistorya ko run kaninyo sa nauna nga blog ko. Ginpadamgo na ako nga nagahambal “Indi magkahangyus kon ang kabuhi masakit.” Daw pares lang katu kang gin- interbyu na ako “On Air” sa DYKA radyo. Isara pa, nagapati gid ako nga nagabantay gid tana kanakun hay sa amo gid nga adlaw, 23 Enero 2013, nga nadamgo ko tana kag kaadlawan ka anang pinalangga nga manang Maria Renstch. Man-an ko nga palangga na man gid ako bisan wara kami nagkitaay sa personal. Indi dya madura sa akun kaisipan, ang misteryo nga pagkabuhi sa pihak nga kinabuhi, kaimaw ang makagagahum nga Diyos.

Kon kaisa ang kabuhi masakit. Indi ka na magturok pa sa kon diin agud makita mo ang sakit. Sa imo mismo nga kabuhi, amo man sa kabuhi kang iba, makita mo dya.
32 na ka tuig ang nagligad kang nabungguan ako ka sarakyan kag ginbayaan nga duguan kag nagauraruy sa sobra ka sakit nga natupa sa matig-a nga semento nga dalan. Ang makaluluoy nga tinuga halos indi makahulag kag indi makahambal pero nagpangamuyo na lang nga ang kagustohan kang Dios ang matuman kag patawarun na lang sa anang mga sala kag naghulat na lamang ka oras kon mapatay na lang. Ginturok lang tana ka mga estudyante sa palibot kag mga tawo nga sa sulod ka mga nagaagi kag nagapundo nga mga sarakyan nga gusto lang maglantaw. Ang akun klasmate kag ang akun pakaisa nga nagasiyagit ka akun ngaran ”Nenen” kag gahiribiun na lang nga na-shock sa pagkakita na kanakun nga gaharandusay nga duguon sa binit ka dalan. Masakit ang natabo nga ang mga tawo galantaw lamang pero salamat sa isara ka tinuga nga nagpondo kag nagparapit nga may kaluoy ang tagipusuon. Ginhakwat na ako kag ginsulod sa ana sarakyan kag ginapadalagan ka madasig ang kotse sa pagdara kanakon sa ospital.

Masakit man nga hitabo nga bisan sa sulod run ka ospital wara pa nanda ako gintugruan ka first aid hay ang gusto kwarta anay! Sa sugid nanda urihi kanakun nga ang akun pakaisa nagdalagan balik sa akun nga ginaistaran kag ang akun nga landlady amo ang nagbulig pirma ka kasulatan nga kon patay man ukon buhi hay kinahanglan magbayad gid! Nagapasalamat gid ko kay ate Flor Yu sa pagbulig na kanakun. Komplikado ang sitwasyon ka lawas ko hay may bari nga paa kag samad ang utok kag duro samad sa ulo kag sa iban pa nga parte ka lawas. Pira pa ka beses ako ginpasaylo-saylo sa mga ospital hasta nakadangat sa Makati Medical Center. Ay masakit kag mapait nga eksperyensiya!

Ang akun lola nga katu nagbisita imaw ka akun pakaisa nagatiyabaw kag nagatumbuan kang ana naman-an ang masakit kag makaharadlukan nga natabo kanakun. Halin katu kon ana maistorya dyan man gihapon ang pagkurudug na nga may imaw nga luha sa mga mata. Parehas man ka akun nga mapinalanggaun nga Tatay kon ana batyagun ay masakit dumdumon kag kon masugid na sa iba nagaturo ang anang mga luha. Pero ang pagpangamuyo ka tanan nga mga nagapalangga kanakun kag nakakilala bisan pa gani ang nakabati na lang nagpangamuyo man gid para maluwas sa ako sa katalagman. Ang nga kasimbahan ko nga Baptista nagpangamuyo man gid kanakun kada Mierkules sa prayer meeting, sa youth center fellowship kag sa eskuwelahan, amo man ang mga clasamate, maestro kag maestra dara tugro ka bulig finasyal. Nagapasalamat gid ako sa tanan nga bulig nga dya. Salamat gid sa akun klasmate nga si Agnes Panlilio sa pagpanguna na sa pagpangita ka mga pamaagi sa amo nga sitwayson agud ako mabuligan.

Ano ang atun himuon kon ang atun mga plano nautod ukon indi natuman, kon ang mga bagay indi nahimo sa imo nga kagustohan? Kon paano natun makita ukon maibalik ang atun mga nautod nga mga plano paagi sa mapinalanggaun ta nga Dios? Sa pinakadalum nga linya ukon nga pag-isip, pagaisipun ta: paano kita magresponder bilang isara ka Kristiyano kon ang kabuhi ta masakit?

Una, indi magkahangyus pareho kang nahambal sa bersikulo sa ibabaw.

Kang natun-an ko ang magpanaw liwan pagkatapos ka mga physical therapy sa ospital kag pamaagi sa sungkod o sangkay, naman-an ko nga mahimo ako matumba kag indi komportable ang paghulag kon kaisa kon nagamadali ukon ang magpadasig sa pagpanaw. Kon may bandahi ang akun ulo kag may tabon ang nawala ko nga mata kag maisip ko kon ano nga kaluoy kag kon may kaluoy ang mga tawo nga galantaw kanakun kag mamangkot sanda kon ano ang natabo, nahandaan ko run ka naman-an ko na.

Masakit lang ugaring nga maman-an nga ikaw gali gakabuhi nga indi sa imo nga katuigan kundi ang imo pamensarun sa nagligad pa nga tinuig, kang bata pa ikaw kag indi mo na makilala ang mga tawo sa palibot mo nga nakilala mo run. Kag masakit nga ang imo natun-an pagatun-an mo liwan. Ay masakit maduraan ka memorya. Apang sa andang mga mata kag pungyahun kag panghambal dyan makita man gid ang kasadya kag pagpasalamat nga ako Buhi pa. Gani ang akun kadayawan sa gahum kang Dios. Sa pagpati kana, bisan pa may masakit nga pagtiraw, sa urihi may maaguman nga kapahuwayan kag kasadya.

Rugya ang akun pangamuyo: Amay, ang imo pulong nagahambal nga duro ang dapat namun nga maman-an nga mga pagtiraw sa kabuhi, hay ang lugar nga dya indi amun nga balay kag dapat namun maman-an nga Imo dya nga balay. Pero Amay, akun ginabaton nga ako nagakahangyus sa ano man nga nagakaharatabo sa amun dalan kang kabuhi sa nanarisari kag sa maraku nga beses kada adlaw. Buligi kami sa pagpreparar sa pagdangop Kanimo kon rian matabo kag indi magkahangyus kon indi makaresponde nga may kadayawan para Kanimo. Sa ngaran ni Hesus, Amen.