Artwork kang Tagsulat

Nenen/Bag-ong Bahit

Litrato: Bradley Beach, Thanksgiving 2012

Una sa tanan, nagapasalamat ako kay Pangga Gen sa pagtukod na kadya’ng Balay Sugidanun nga nagtingub kang atun mga limug, damgo kag mga paminsarun bisan pa nga nagrinapta run kita sa bilog nga kalibutan.

Kang kita namutos kang atun binagtung parayu sa atun banwa, ayhan wara kita makatalupangud nga ang labaw sa tanan nga handumanan nga atun nadara amo ang atun namat-an nga hambal. Mahimo magpud-is ang litrato, magisi ang mga sulat, madura ang kulintas pero ang hambal nga namat-an nagapabilin sa dughan kag panghuna-huna. Malipatan lang siguro natun ang iban nga mga tinaga amo nga mayad gid may Balay kita nga ginatipunan, ginapasirungan, ginapahuwayan kag turon-an. Ang mga tinaga nga ayhan buhay run wara natun mamitlang liwan mabasahan natun rugya sa Balay Sugidanun.

Andut abi nga magsulat pa sa Kinaray-a? Ano ang pulos karia sa kalibutan kar-on nga harus tanan nagausar ka Ininglis sa komunikasyon, siyensya kag teknolohiya? Bilang tumanduk ka sangka kultura nga may dumaan nga paranubliun, nagapati ako nga katungdanan kang tagsa kanatun ang pag-amlig kag pagpadayon kang atun ginpanubli. Kauna kabudlay paminsarun ang kalapad, karayu kag kabahulun kang kalibutan amo nga nagbiyahe ka binulan ukon tinuig antes malab-ot ni Magellan kag masapwan ang mga isla nga ginpangaranan Pilipinas. Kar-on nga panahon, sa pagkahapus lang mag-agto sa kon diin nga manyaok. Ang karayuun ukon distansya sangka numiro nga daw nalikupan ka aso – metros, kilometros, maan lang a. Pero mas hapus hangpun ang pagsukol ka distansya sa minutos ukon inoras. Amo run ria ka hapus kag kadasig ang tanan kar-on kag amo man ria kadasig ang pagsulud kang nanari-sari nga mga bagay nga makapalipat kanatun kang atun ginhalinan.

Buku’t malain ang pagtuon kang iban nga kultura, ang pagpaambit kag pagpakigbagay sa atun palibot kon sa diin man kita mapadpad. Wara ti malain ang pagsunod kang mga buruhatun kang iban nga kultura, ang pagtugru kang pagtahud sa anda’ng kinalain kanatun kag ang pagdayaw kang kanami. Pero katungdanan natun ang pagbukas ka atun mga baul, ang pagbasluskay ka mga tinipigan nga mga istorya, ang pagsugid sa atun mga kabataan kag kaapuhan kon ano kag diin ang anda’ng ginhalinan. Katungdanan natun ang padumdum kang atun ginhalinan. Kabay nga padayon nga mabakud ang kalat nga nagahigot kanatun tanan, ang Kinaray-a nga hambal kag kultura nga atun nadarawat halin sa atun mga mal-am.

Ang dya’ng blog ginpangaranan ko nga “Bag-ong Bahit,” angay ka nagaaso-aso nga bag-ong sukad nga kan-un sa ibabaw ka lamisa, imaw ka nagaaso-aso man nga sangka yahong nga sinabawan nga bantalaan ukon ano man nga dapli. Bag-ong bahit bangud ang tema ukon topiko bag-o ko lang napinsaran, nabatian kag mahimo nga nagakatabo pa gihapon sa palibot. Mahimo nga maestorya man ako ka natabo kauna nga tiempo ukon ka sarang hapon, basi magbutang man ka mga litrato, mga arte kurit-kurit (ang akun gali logo ginhimo ko sa Microsoft Paint) kag kon ano pa nga makapukaw ka akun luyag isulat ukon ibutang rugya.

Kon sa kusina, nanari-sari ang atun ginaraha kag tungud duro kita sa panimalay, nanari-sari man ang mga panabor ukon panglasa. Basi kis-a masobrahan ka aslum ang sinabawan ukon tam-an man ka kahang nga makapainit ka talinga. Sarang man nga magkulang it sangka pitik nga asin ukon makuon ang iban nga kulang ka ginamus. Sa makaoyon ukon sa indi man, ang mapasarig ko gid lang nga ang akun ipaambit rugya sa Balay Sugidanun tanan bag-ong bahit halin sa karaha kang akun panghuna-huna.

Gani ginaagda ko kamo sa paghapit rugya sa Balay Sugidanun, sa pagpungko kag sa pagbukas kang tinakluban sa lamisa. Basi matabuan man ninyo kis-a nga wara ako it raha, kabay indi kamo madudla. May ginatigana gid pirmi sa mga nagahapit ang atun maalwan nga tagbalay.

Snow sa Maine

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Ang mga tawo sensitibo sa ramig. Pwede magmasakit sa hypothermia, snow blindness, norovirus, seasonal depression, madanlug sa black ice kag maigu ka nagadagdag nga mga icicles. Indi gani, maigu ka nagadagdag nga yelo. Kon kaisa mala-olen kabahul kag kon kaisa mala-golf ball ang nagadagdag halin sa kalangitan. Duro man gid ang nagamasakit sa flu kag bad colds dara ka hangin nga maramig. Makaluluoy man ang mga homeless nga mga tawo nga masapwan na lang nga patay tungod sa hypothermia sa idalum ka tent ukon kon sa diin man nagabatang panago sa maramig nga uran ukon sa gauran nga snow.

Kon kaisa, duro mga motorist nagapila sa aksidente kag may patay sa disgrasya tungud sa snow nga dalanun. May black ice. Madanlug man gid bisan nga ang sarakyan nanda may snowtires. Makaharadluk man gid bisan malantaw kag mabasa sa news ang mga nagakaratabo.

Kon may snow storm ang kada town maintenance sa dalan, nagabuldos man gid sanda ka snow kag gina-spread ang sandsalt para matunaw ang snow ice kag indi magdanlug ang mga sarakyan nga mag-agi sa dalan. Amo nga rugya sa amun kon may snow storm, hala pala ka snow kag kon kaisa kon sobra kataas ang akun kaingud makabulig sa pagbuldos ka driveway. Kanselado man ang mga eskuelahan kag wara ti klase. Masadya man gid ang mga bata sa pagsipal sa snow. Ang iba maka-snowsledding, snow mobiling kag ang iba gusto mag-ice fishing.

Snow mobiling

Kon mahangin gani, ay, ang mapalid ka snow, magtupa gani madugangan ang taas ka snow! Rugya gani sa balay kon kaisa indi kami kaguwa hay natabunan ka mataas nga snow. Indi matulod ka gawang ang snow. Ayti, ang akun kaingud balay ang ginapalihog nga mapala kang snow para mabuksan ang gawang. Depende sa klase kang natupa nga snow. May dyan nga daw baras man gid kon indi matunaw. May dyan nga basa kag nami maghimo ka snow man. May dyan nga daw powder man gid kag may dyan nga daw malamonggo kadaragkul kag may dyan nga daw olen ka bahul nga kon kaisa magtupa gani magarangga kang sarakyan, atop ka balay, kag kon ano man nga bagay matup-an na. Marangga gid sa kabug-at ka ice. Kon magsobra man gid ang ramig nga sub zero ang temperatura, mag-minus 10 gani ukon magsobra pa, nagaka-frozen ang mga pipes ka balay kag makarangga man gid ka furnace kag kon ano pa nga sirkumstansya nga matabo. Handaan mo man ukon indi, kon matabo ay matabo man gid. Mayad gid man nga may insurance ikaw para makabulig man gid kon oras nga magbayad kon bahul ang narangga. Ahay man gid kon tagraramig.

Kang tuig 2000 nga snow storm, nadanlug ako sa likod ka balay. May black ice akun nalapakan. Gapanaw ako sa hagdan-hagdan sa likod ka balay paagto sa idalum sa likod sa taramnanan. Nabari ang akun natuo nga kahig. Aysus timo, siyagit man ako sa mga bata eh para anda ako buligan pasulod sa balay. Ang magurang ko nga bata amo ang naghakwat kanakun. Indi kasarang hay 13 pa lang katu mong, ayti ginbuligan tana kang pangarwa ko nga bata. Darwa sanda naghakwat kag nagpasulod sa balay. Nagtawag man gid ka 911 eh para maagtunan ka rescue team. Aysus timo, indi lang ambulansya ang nag-abot kundi may fire trucks pa. Wara man nanda ako gindara sa ospital. Gintugruan nanda ako ka bulong kag ginbandahi ang akun kahig. Amo nga halin kato, ginpangaranan ko ang hagdan-hagdan ko ka Stairways to Heaven-Stairways to Hell! Kay man kon gapaidalum gani, gapahanumdum kanakun nga mag-andam gid hay stairways to hell.

Akun Stairways to Heaven, Stairways to Hell

Pagkatapos ko gid pamangkot sa bata ko nag-ring ang telepono. Ginsabat ko kag ay abaw, nagsinggitan ako nga “Ano Ok bala tana?” Duro akun pamangkutanun sa pihak ka linya hay ang Sheriff nagtawag, nagpamaan nga naaksidente ang sarakyan ni Matthew kag idarhun nanda sa ospital. Ang sarakyan nabunggo sa puno kang pine tree kag narangga gid kag ibul-on ka tow truck. Ginsugid na ang dalan kon diin ang aksidente. Nagtawag man ako sa kaingud ko nga darhun ako sa ospital. Nag-agto kami anay sa lugar kang aksidente sa Woods Road. Ay timo wara run man ang sarakyan rugto kag amun ginsagap kon diin ayun nga parte ka dalan. Sus a, may porcupine. Naggahud ang makina kang sarakyan kag nagpondo kami para i-check kang flashlight hay madulom. Nakita man gid nga patay run ang porcupine pero nagakapit sa idalum ka sarakyan. Nagpadalagan liwan kami paagto sa ospital, mga 30 ka minutos pa ang distansya kag nakaabot kami sa St. Mary Hospital. Ginpamangkot namun kon may ginpasulod nga ang ngaran Matthew McKeown. Kuon ka bayi wara ti Matthew.

Ang narangga nga kotse

Makahanrangyus nga hitabo. Bisan ano pa kamayad nga panahon kon panahon man kang winter, autumn, spring kag summer kon ang ginatawag nga aksidente ukon disgrasya ang matabo ay matabo man gid.

Sa tuig nga dya, winter 2013, ang kaimaw ko lang magsipal sa snow si Wyatt Eco Blier. Masadyahan man gid kami nga darwa sa pag-sledding, maghimo ka snowman kag magdaradalagan, kag magpanaw-panaw sa snow. Kon kaisa ang mga kaimaw ni agut ko rugya sanda gasipal sa snow kag mag-snow mobiling. Depende man gid kon indi sobra karamig nami ang magsipal sa snow. Pero kon sobra man ka ramig mas nami na lang nga mamunong sa sulod ka balay. Indi kaw pa magka-snow bite ukon frostbite ang tawag.

Winter Wonderland!

Pinta ni Paco Gorospe, Picasso kang Pilipinas

Halin sa www.lostateminor.com.

Toto Eking/Kabuhi OFW

Daw manami man ang kabubut-on ka bag-o nga amo. Pero sa darayon nga inadlaw nadiskubre ko nga ang anay mabuot nga amo naga-amat-amat gwa ang natural nga ugali. Naglipas ang isara ka tuig nga pangako nga dugang nga sweldo kag dugang nga tawo para may timbang ako. Nlipatan ukon ginpalipat-lipatan.

Ginsolo ko ang tanan nga obra sa shop. Halin sa pagpamakal ka kinahanglanon, paghimo ka disenyo asta sa pagdeliver abay run ang paghakwat kang mga mabug-at nga dapat indi akon obligasyon. Ang akon obra maghimo lang kang disenyo. Sa liwan, gin-agwanta ko ang tanan asta matapos ko lang ang darwa ka tuig nga kontrata. Sa mga nabilin nga binulan nag-umpisa nga magbatang si tatay. Nagluya run gid. Sa kada ko pagtawag ko sa balay nagapanghuyhuy akon abaga hay naluoy gid ako nga nagaantus pa-bangon kay tatay para makapungko kag pulaw-bugtaw si nanay.

Naman-an ko ang akon ginapadara kulang gid. Pero bilib gid ako sa akon mga ginikanan, bisan isara ka beses wara gid ako kabati nga naghambal nga kulang ang ginapadara ko sa bulong kag pagkaon nanda. Ang pirme ko lang mabatian kay nanay sa kada pagtawag ko: “Toto, indi gid ikaw magpabaya sa kaugalingon mo. Kamaan tamon rugya mangita ka liho. Paminsaron mo nga ikaw lang dyan isara…” Daw ginkumos ang akon dughan sa kada ko tawag sa balay, kaluluoy gid ang darwa ka mal-am.

Disyembre 2009, sa akon pagtawag sa balay nagpaangga si tatay: “Toto, gusto ko man daad maglagawlagaw garing wara ako it sarakyan.” Nagturo akon luha kag ginpasarig ko si tatay nga hulaton lang hay makalagawlagaw gid tana. Dali dali ako nga nagtawag sa akon amiga, ang tawo nga akon makuon nga indi run ako makakita ka amiga nga pareho kana. Si Alice Dollete. Sobra pa sa dugo na ang pag-atipan na sa akon mga ginikanan. Ang anang serbisyo indi matumbasan kang bisan ano ka marahalon nga butang.

Sa bulig ka akon amiga, nabaklan ka wheel chair si tatay. Sobra gid ka sadya kuno kang makita na ang sarakyan nga ginpangayo! Manayanaya ang itsura ni tatay nga naglibot-libot sa kalye imaw ka anang pinalangga nga apo nga amo ang nagagiya sa wheel chair.

Ahay, darwa lang gid ka beses nga nasakyan ni tatay ang anang sarakyan kag gindara tana sa ospital pagkatapos kang Christmas 2009. Adlaw-adlaw ako nagatawag kag sa kada pag-istorya namon pirme na ginaliwan-liwan nga nahidlaw gid tana kanakon kag hulaton na gid ako mag-uli. Si nanay wara it pahuway pakadto-pakari sa pagpangita ka andang kinahanglanon.

January 9, 2008, adlaw kang pagtapos ka akon darwa ka tuig nga kontrata. Nagtawag ako kay nanay. Ginbalita ko nga mauli run ako. Si tatay nga tama run gid ka luya nagbugtaw kag mamangkot kay nanay kon san-o mauli si toto.

Ginpa-process ko ang visa ko sa akon saylohan nga obra. Petsa 10 it gabii, nagtext ang akon amiga nga bukon run it mayad si tatay. Nagtawag ako kag ginhambal ko si tatay nga kon gusto na run magpahuway indi na run ako paghulaton hay maabot gid ako. Kasanagon kang petsa 11, una ko nabatyagan ang kasakit kang baratyagon nga indi ko maintiendihan: wara run si tatay. Daw malupad ako pauli sa Pilipinas. Problema, indi gid dayon ako makauli hay wara pa matapos ang visa ko sa bag-o ko nga employer. Si nanay nagdesisyon nga indi gid lang nanda ako paghulaton kag ipalubong gid lang si tatay. Pero wara gid ako magsugot. Naghulat gid sanda asta makauli ako kang katapusan it Enero.

Antes ako makauli, duro pa nga diskusyon sa sa bag-o nga amo. Indi magsugot hay kuno bag-o lang ako. Duro nga paathag ang ginhimo ko pero ang amo nga wara it baratyagon wara magsugot, amo kag magdesisyon ako. Hambal ko, kon indi sanda magpasugot nga mauli ako ipa-cancel gid lang nanda ang visa ko hay mangita gid lang ako ka ibang employer. Aba ang amo nga tuso nagpasugot gid lang hay sa matuod-tuod, mabudlayan gid sanda pangita ka ibulos kanakon.

Pag-abot ko sa balay, dayon ko diretso sa lungon ni tatay. Ang kahidlaw nga nabatyagan ko daw naumpawan hay nakita ko sa itsura ni tatay nga kalipay anang nabatyagan sa ana pagpanaw tungod naman-an na nga ang nabilin nga si nanay indi ko pagpabay-an.

Nanghulonghulong ako sa palibot kang amon balay, nagayuhom ako maglantaw hay ang amon balay nga gupak kag duro luhot ang dingding daw indi man matalupangdan nga daw maguba run. Salamat sa mga amiga kag amigo, mga tiya kag tiyo ko nga nag-urugyon agud nga ang amon balay mangin presentable. Sa paghaya kay tatay nga haros masulod sa isa ka bulan, wara gid kami mabudlayi sa gasto. Duro ang nag-amot it bahol nga kantidad. May mga groceries kag kon ano-ano pa. Kanami batyagon nga ang mga tawo nga akon man nabuligan dyan kag handa magbulig sa oras nga ako ang nalisdan. Pero indi gid manigar sa tawo nga may dyan gid nga indi man gid ka balikid. Isara lang ang akon nadumduman, ang hurubaton nga: “Kon may ginpanggas ikaw, sigurado may anihon gid kag sa imong gin-ani may timgas kag may upa man!”

Hasta liwan sa sunod nga pagkitaay natun mga abyan. Kabay nga ang akon istorya nakatugro man it inspirasyon kaninyo.

Sa ibabaw kang Mt. Cristobal

Dennis Monterde/Ang Lagawan

Kang sa Belison pa ako, wara ako pagsugti ni nanay kag ni papa nga magtuklad-tuklad. Sangka bes, Semana Santa, nagdesisyon nga matuklad sanday papa kag mga abyan na sa bukid kang Madlakat. Sa Igtuba tanda maumpisa paagto sa Sibalom kag San Remigio. Gusto ko gid raad kato matawas. Ugaring hina kuno ang akon dungan. Kag budlay kuno dya sakaun. Ma-madla ikaw kuno. Amo nga ginpangaranan dya nga Madlakat. Kang nagapreparar sanday papa kang andang balon (nagraha tanda kang sinanlag nga manok kag ginputos sa dahon saging ang kan-on) hala man akun pangabay nga matawas raad ako. Liwat-liwat ko kuon nga, “Matawas ‘ko, ay.” Gingasdan lang ako ni papa. Kang mga kasanagon, sadya sanda nga nagpanaw. Ginsunod ko sanda turok parayo halin sa gate nga kawayan kang amun compound. Pagbalik ko sa balay para maturog liwan, naghibi ako sa akun ulunan.

Pero tuod nga hina gid man kuno ang akun dungan. Ginpamatuod dya kang mga siruhano nga ginaagtunan namun imaw kang lola ko para magpabulong ukon magpa-schedule kang hilot, hikaw, o kon ano pa nga mga paobra. Kato gani, sangka gabii, nakulbaan sanday nanay kang wara ako makabalik turog kang nagguwa ako para mangihi tungang gabi-i. Gali, naglagyu ako pagto sa mariit nga lugar. Pero nadumduman ko lang nga nasilaw ako kang nakaagi ako sa dalan nga may sulo kag ginalahay ako kang mga ayam. Natingala ako nga andut digya takun kag wara ako ti tsinelas. Nagdali-dali ako uli nga duro kulba. Pag-abot ko sa compound, may bitbit nga flashlight sanday nanay kag ginasagap nanda ako. Pagkasunod nga mga adlaw, ginpa-siruhano ako ni nanay. Kuon kang siruhano, may sangka puti nga engkantada nga balo kuno kag baw-as nga gusto na ako bul-on, gusto na nga i-adapun ako hay daw patas kuno kami kang anang bata nga napatay. Umpisa kato, nagpati man ako nga hina gid man ang akon dungan – dali ako sulayun, dali nga mabihag kang mga elemento sa talunon. Amo nga indi gid ako pwede magtawas sa pagtuklad sa bukid. Amo nga kon mangahoy gani kami sa bantud o sa banglid, kinahanglan may balon gid ako nga luy-a, kag magpang-abi-abi sa dalan nga mariit hay nali may masandad.

Sa trail kang Mt. Cristobal

Antes ako magsaka idya, nagturuk ako kang sine nga Life of Pi. Nabasa ko ang nobela nga dya daw mga 2004 o 2005 pa. Nanamian ako sa nobela. Sa campsite sa Mt. Cristobal, nabinag-binag ko dya – labi run gid ang importansya kang atun mga ginapatihan. Andut nagapati kita sa Diyos? Ang sangka tawo bala, maman-an na ang mayad kag bukut maski wara nagapati sa Diyos ukon nagapati sa raku nga mga Diyos? Bukut bala kadu kon mapati kaw nga tuod ang mga kama-kama, mantiw, engkantada, tayhu kag iba pa? Ako takun, gusto ko maman-an ang lain-lain nga bersyon kang istorya. Amo nga hilig ako magbasa man kang mga fantasy patas kang mga ginsulat ni J. R. R. Tolkien hay para kanakun nagapadalum kag nagapabugana dya kang akun imahinasyon. Kon kaisa may mga karakter sa nobela nga gusto ko masug-alaw ukon maimaw sa bukid nga ginasaka ko. Tungud ang imahinasyon para kanakun, pinakamanami nga ginregalo kang Diyos kanatun tanan. Kag gusto ko magpati nga bangud dyan kara, kadya, baskug run ang akun dungan.

Ako kag mga imaw sa ibabaw.

Pangga Gen/taga-uma@manila

Kon ako patihan n’yo, huod. Buhi gid, uso pa. Nag-evolve lang man, parehas man kang pag-evolve kang tawo kag kalibutan dara kang siyensya kag teknolohiya. Pero hay nagapabilin ang rason kon andut ginahimo dya: ang mabatian ang matam-is nga sabat kang pinalangga, ang tunog nga kon idapun sa ginahuptan kang nagapabutyag kang pagpalangga, musika nga nagadara kang kalipay – ano nga daw sa nalab-ot mo lang ang langit!

Pa-impress kon sa aton pa kadya; pogi points. Mahimo wara run it gitara kag soloista kag huron kang mga amigo si Toto ukon Nonoy mga mag-imaw manugbalay sa tunga kang gabii, kag mahambal nga klaro pa sa ugsad nga nagapangaluyag kay Nene ukon kay Inday, pero hay indi bala makabig nga pang-harana man kadya ang pag-download kang musika kang sangka soltero para i-save sa USB ukon CD ukon i-diretso e-mail para sa anang crush, ukon sige – babe, sweetie, honey, love – what have you? Ukon pagbakal mismo kang sangka album, sa music store man ukon online?

Hay, ambay lang gid man. Naabay pa takun sa Generation X. May bilin-bilin pa tana kang laya nga dahon ukon bulak sa nutbok kang elementary kag high school ako, basi pa lang madiskubre kang crush sa anang paghuram, te ano bala ria nga bisan paano, napautwas. May love letter pa, kag pwede pa maka-dedicate kang kanta over DYKA with matching signature parehas kang ‘from your secret admirer.’

Hambal nanda, hanging out run kuno ang equivalent kang dating kadya sa mga tin-edyer, ang ginatawag nga Gen Y ukon Millennial Generation. Ma-imagine ko nga ang hanging out nga dya gaabay kang pagpamati nanda pareho kang music, parehas sa laptop, sa smart phone, kag sa kon ano pa nga gadyet. Sampihakanay sanda sa earphone, kag sa sulod kang maramig nga coffee shop, nagasunod tango-tango andang mga ulo sa musika sa andang kaugalingon nga kalibutan, holding hands while drinking frap ukon latte (indi run softdrink).

Wara run it al-al ka ayam ukon kulba nga ulaan kang laon nga tiya kang arenola, manugbantay kang kaputli kang daraga kang balay. Ano bala dya nga pag-ugwad! Te, mabalik pa tinyo sa kauna nga nagapanglatas pa kang karsada kon kadya daw parehas lang nga may pribado ikaw nga DJ sa ka-hang-out mo ukon ka-date?

Sa ekswelahan, nabuyo run ako nga sa semana kang Valentine’s Day, mahimo may magsulod nga grupo para magharana sa sangka estudyante. May soloista, may gitarista, kag abay sa bayad nanda ang pagdara-tugro kang rosas. Galisensya man sanda anay, parehas man kang mga manugharana kauna. Wara it problema kanakun ang pira ka minutos nga awat. Luwas nga nami ang limug kang soloista halin sa lehitimo nga student org, nahangpan ta dyang bagay.

Rugya ko isulod nga nadumduman ko dyang topiko kang harana samtang gapamati sa iPod. Man-an n’yo nga regalo dya kang akon ex (ehem) kang mabasa na sa post ko sa Facebook nga indi mangod ako kamaan mag-download kang libre nga music. Naluoy dyang ulitawo sa pobre nga daraga. Ha-ha. 2795 nga kanta ang sulod na kadya, lain-lain nga genre. Ginpakilala na ako sa musika nanday Dido, Dar Williams, Damien Rice, Diana Krall, Drake, Elliot Smith, kag duro pa. Nabalikan ko man ang musika nanday Leonard Cohen, Tom Waits, Patti Smith, kag ang classical parehas nanday Bach, Beethoven, kag ang pagtukar ni Yo-Yo Ma. Amo man ang jazz kag ang musikero nga si Bill Frissel. Labi sa tanan, naman-an ko nga singer gali si Carla Bruni, luwas nga modelo kag asawa kang prime minister kang France! Nalingaw ako sa anang kanta; indi ko kinahanglan maintindihan ang French.

Ginapasalamat ko sa mga laki nga nangin parte ka akon kabuhi ang akon edukasyon sa musika. May ex man ako nga nagpakilala kanakun sa The Smiths. Paborito na si Morrissey, ang lead singer, kag ginakabig na nga best lyricist ever. Nagpati man ako hay te may mga kanta nga titulo pa lang, nami gid pamatian: “Shakespeare’s Daughter,” “The More You Ignore Me, the Closer I Get.” Amo dya ang akon seryoso nga introduksyon sa indie rock. Hasta madiskubre ko man ang pira pa ka mga banda parehas kang Arcade Fire kag Belle & Sebastian. Kang maglapad-lapad akon kalibutan, parehas kang maka-hang-out ko ang iba pa nga mga manunulat sa iba nga kalibutan, pirme mamitlang ang The Smiths. Kundi daw nagka-tiket man ako it libre sa mga istoryahanay. Daw sa astig lang.

Sa playlist ko tanan dya, imaw kang duro pa nga mga bag-o nga musika nga nadiskubre paagi sa mga estudyante kag abyan parehas kang Stateless, The Dear Hunter, Muse. Kag ang nagaharana kanakun kadya amo ang hip hop: sanday Kriss Kross, Pete Rock, CL Smooth, Nas, ilabi na si Tupac nga ginatudlo anang impluwensya kag pinanubli sa kilala nga mga unibersidad sa America. Huod, pakilala man ka akon ka-in a relastionship kadya. Ginaistoryahan naman ang rebolusyonaryo nga kasaysayan kang hip hop kag ang padayon kadya nga potensyal para makaimpluwensya kang mayad nga pagbag-o: ang pagbuhi kang kaisog sa pensar kag dughan sa pakigbato sa kahilwayan kang tawo, kang mga grupo kang tawo, kang mga pungsod. Nakita ko man ang bahul na kadya nga impluwensya sa literatura, ilabi na sa binalaybay – sa spoken word ukon performance poetry, abay run ang flip top. Rugyan man ang angot na sa duna natun nga kultura parehas kang patik-patik kag dagyang sa Ati-Atihan, Dinagyang, Binirayan, kag pag-chant kang mga epiko. Ang musika bilang limug sa ulo nga kinahanglan pamatian para makasulat, makasaut, ukon maka-kanta.

Te, amo dya nga makuon ko nga buhi gihapon ang harana. Hasta buhi ang tawo, nagakabuhi sa gana kag luyag hasta mahangpan na ang ginatawag nga paghigugma sa pagkabuhi kadya nga nagalabaw sa pag-ulikid sa kaugalingon, nagapadayon nga makagagahum ang musika bilang lengguwahe nga naga-angot kanatun tanan, kag nagahapulas.

Glencoe, Scotland

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Mga darwa ka oras ang byahe namun paagto sa Fort William. Manami ang mga ralantawun ilabi na gid kang nagapasaka run kami sa bukid. Daw parehas lang kang byahe halin Antique pa-Iloilo pero mas nami tana ang kondisyon kang anda karsada. Wara ti lubak-lubak kag daw bukun ti budlay magbyahe. Bisan ang ginsakyan namun daw daan run nga sarakyan pero komportable man hay nami ang dalan.

Duro ang mga nami nga mga ralantawun sa pag-agi namun sa mga banwa-banwa, kalabanan gagmay nga mga komunidad. Wara ti mga bahul nga building. Daw nagaangay sa palibot nga puro natural. Naagyan man namun ang mga bukid nga may snow pa sa babaw kag may tubig nga nagairilig sa kilid, daw mga gamay nga busay ukon “water falls.” Ang pinakanami nga gin-agyan namun amo ang Glencoe kun sa diin rugya nagshooting ang sine nga Skyfall ni James Bond. Sa sine amo dya ang lugar kang daan nga balay ni James Bond, kag rugya na gindara si M kag ginsundan sanda ni Silva kag ang ana nga mga tauhan nga mga hurong. Manami nga lugar, mabatyagan mo gid ang “wonder of nature.” Mayad run lang bukut pa dulum pag-agi namun. Nagpondo kami sa sangka lugar kun sa diin puede magbuul kang litrato. Kanami ang pamatyag nga rugyan ikaw sa tunga kang mga daragkul nga bukid. Kag ka preska kang hangin. Maramig.

Nagpadayun kami sa Fort William, dulum run kami kag nag-abot. Kanugon nga hindi run namun makita ang manami nga lugar nga dya nga sa kilid man kang baybay. Mga pasado alas sais sa gabii sarado run man ang mga baraligyaan luwas lang sa sanka “fish and chip shop” nga rugya kami nagpanihapon, ang “tesco express supermarket” nga nagbakal kami kang tubig kag tinapay para sa pamahaw sa sunod nga adlaw, kag mga pubs ukon bar pero wara tamun nagsulud run. Pagkatapos panihapon naglibot lang kami gamay sa banwa kag sa “fort” nga may kanyon sa tunga kang daw plaza nanda, nga sa kilid kang sanka “loch.”

Hawla para sa isda

Kun maghaw-as kang isda, ang bilog nga hawla ginahakwat kag ginadara kang baroto sa estasyon sa kilid kang loch, kag ginabutang ang mga isda sa conveyor belt nga daw elevator nga ginapasaka paagto sa sangka trak. Indi run kinahanglan kaptan kang mga tawo ang isda. Nagapati sanda nga bukut ti budlay sa mga isda ang amo dya nga paagi, indi “stressful.” Pagkatapos nga mabuta ang trak, ang mga isda dar-un run sa processing plant.

Elevator para sa paghaw-as kang isda

Ang video parte sa kaaraydan kang isda nga ginhimo rugya gamiton kang amun project para ipa-maan sa mga nagaprodukto kang seafood (isda, pasayan, lukon) sa Asya nga importante ang amo dya nga konsepto sa mga nagabakal kang seafood rugya sa UK.

Artwork ka Tagsulat

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Flea market – andut haw? May bitik ang anda’ng ginabaligya? Kon mapisan ikaw magkatkat kag mag-Google search, makita mo dayon ang nagasinampukanay nga mga paathag sa Wikipedia. Kuno, ang termino halin sa French kag ang mga tinaga kon lubadun mo sa Ininglis nagakuon nga dyan sa lugar nga ra masapwan mo gid man ang mga bitik. May nagakuon man nga sa panahon kuno ni Napoleon III, ang nagparalagyo nga mga negosyante halin sa slum ka Paris nagtiriripon kag nagpadayon ka negosyo sa gintawag nanda nga “Flee Market”. “Flea” nga bitik ukon “flee” nga nalagyo, rugya sa America ang flea market isara ka malapad nga lugar nga nagaparenta ka mga pwesto ukon lamisa sa nanarisari nga mga manugbaligya. Sa may bitik man kag wara, sarang mo mabakal sa barato nga presyo ukon maayuan pa gid ang mga baraligya. May bag-o, may dumaan kag kon gadagsa ang Made in China kag bag-o nga mga peke, may mga orig man nga Made in U.S.A. ukon Made in Japan. Maswerte kon orig nga bag-o ang madakpan pero laban usado kag may dyan nga daw tarablug run gid pero indi mo mapaktan kon ano ang luyag kag kinahanglan ka manugbakal.

Kaduro ka mga rason kon andut ang sangka bagay nagtuhaw sa pinsar kag nahuman pero mas duro pa gid ang mga istorya kon andut nakadangat ang nasambit nga bagay sa flea market. Ayhan wara run matim-us ka tagbalay ang ana’ng mga gamit kag ginbayaan lang bilang bayad sa renta, ukon basi napatay ang tag-iya kag wara’t malyag mag-atipan ka mga ginpakaali-ali na nga mga koleksyon. Mahimo man nga wara nagsantu ang kolor ka gamit sa pinta ka dingding ukon natak-an run magturuk ka daan. May dyan man nga nakamaan nga ang dumaan nga gamit ukon “vintage” nauso gid liwan kadya, gani mapisan sanda sa pagsaka kag pagtinlu ka attic ukon pag-ukay ka anda’ng mga tinago agud sarang makwartahan. Kang una ko nga paglagaw sa flea market, nadumduman ko ang hambal ka nagasakay sa barko nga amigo namun kato. Pagkakita na kuno ka mga ginapanablug nga mga kagamitan sa Europa, nag-abot sa ana’ng pinsar nga kon sarang lang raad mabutangan ka tarog kag itayon ang anda’ng ginatablug paagto sa atun banwa, duro pa ang makapulos.

Sa mga nagaarawas nga mga kagamitan, nakita ko ang “konsensya” kang America; ayhan hapus lang ang pagbakal, gani hapus man ang pagpilak sa basurahan ukon pagbilin sa kilid ka karsada agud mapurot, mabaligya kag mapuslan ka iban. Konsensya ang nagasugyot sa pagbakal kag pagtipon, kag amo man ang nagahutik nga panahon run agud buy-an ang mga gamit ukon itablug.

Wara gid ako magdumdum nga kadya’ng Domingo, ang nagaparunupsup sa tul-an nga karamig magdara kanakun sa sangka lamisa nga puno ka tinumpok nga mga libro. Ang iban may hapin pa nga plastik kag nagahulas sa tun-og. Nagduyu ako sa pagbaluskay hasta nga nasapwan ko ang coffee table book kang atun bantog nga manunulat, ang premyado nga National Artist for Literature, si Nick Joaquin. Ang “Almanac for Manilenos” ginbalhag kang Mr & Ms Publishing House sa Manila kato’ng 1979. Pangarwa ko ra nga tuig sa U.P. Visayas, Iloilo sa diin una ko nabasahan ang “Summer Solstice,” sangka klasik Nick Joaquin nga istorya nga nagasaulog kang pagkagamhanan ka bayi sa piyesta kang tadtarin sa Paco. Darwa ka kopya ang Almanac nga kumpleto pa ang pangguwa nga hapin ukon dust jacket. Ginpili ko ang pinakanami nga kondisyon. Ang orihinal nga presyo nasulat sa sulud, $42. Give me a dollar, kuon ka manugbaligya. Abtik ako dayon magdawu ka akun sampanid nga dolyar hay kon kis-a, nagasaka ang presyo kon makita nanda nga nakunyag gid ikaw ka imo nasapwan sa anda’ng baligya.

Ang mga libro

Nabuta ang amun mga mata ka turuk ka mga trahe nga gindisenyo ka sangka Pilipino nga nagtugro ka dungug sa atun saya kag terno. Manami man nga kaimaw kon hapon ang Almanac ni Nick Joaquin – makawiwili ang pagsirinamu kang balaan kag eskandalo, matuod nga datos kang mga hitabo kauna kag ang mga gina-“kuno”. Nasapwan ko sa Almanac nga may flea market man gali kauna sa Manila, ang Sibakong nga ginpamunuan ka mga manugbaligya nga Intsik kang Parian.

Tam-an ka barato ang amun kalipay kato nga Domingo. Ang paglagaw sa flea market sangka paghanas sa imahinasyon sa pagturuk kang kapuslanan kang sangka bagay nga gintablug. Magluwas sa pagpatigayon kang recycling, ang flea market nagapatimaan nga buhi ang kultura pang-negosyo, padayon ang pagbayluhanay ka mga tinaga, kwarta, kagamitan kag mga ideya. Sa ginpakabasura kang iban, kon kis-a, ang atun masapwan angay man ka bulawan.

Si Wyatt ga-enjoy ka Spring

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Sa sagwa, ang mga bulbs kang mga bulak parehas kang tulips, daffodils, kag iba pa nga kabulakan nagaturubo liwan. Ang sari-sari nga mga kahoy naga-umpisa ruman ka tubo kag ang bulbs gaumpisa bukas magdahon sa bulan kang Mayo, petsa 16. Man-an ko gid ra hay natandaan ko ang sugid ka akun nga ugangan hay kaadlawan man gid ka akun nga manugang. Tarandaan gid nga umpisa na nga makita ang gabukas nga mga green bulbs sa mga sanga kang kahoy. Ang mga kahoy nga daw patay run gabuhi liwan. Kanami lang bantayan ang pagtubo. Makayuhom ikaw sa pagturok sa mga kahoy kag sa mga tanum nga bulak. Kanami lang makita ang pagbaylo ka panahon sa apat ka mga panahon: Spring, Summer, Fall, kag Winter.

Kon sa mga sapat man nagaumpisa sanda guruwa halin sa andang pagpahuway sa tagraramig. Maapektuhan man sanda sa bag-o nga panahon. Gaumpisa ang mga pispis sa pagkanta. Maman-an mo gid kon spring run hay may mga robins sa palibot kag sa taramnanan. Kanami lang sanda turukon nga gadayon sa mga ginarenta nanda nga mga balay hay kada spring nagabalik sanda liwan kag gaumpisa himo ka pugad sa palibot. Liwan ang mga kapispisan magaduro. Manami lantawon nga galinupadlupad sa kahawaan kag kakahuyan kag magahuni kang manami, gakanta ka pagdayaw sa Dios nga Makaako.

Sa amo man dya nga tiempo ang mga pamilya nga natak-an run sa sulod ka balay sa panahon kang tagraramig nagaplano iririmaw sa pagselebrar ka mga aktibidades nga makabulig pagbaylo atubang sa kalibutan kang snowmen pa sandcastles. Makakonektar sa palibot ang mga bata nga kon tagraramig nagalantaw lamang sa bintana. Makaagto sanda sa guwa kag magsipal. Mabatyagan nanda ang kalibutan, makaptan ang lupa ka andang mga alima kag tudlo sa andang pagtanum sa garden. Amo man sa mga ulod sa mga ginatubigan.

Amo man dya nga panahon nami magbuol ka raincoat kag rain boots para magsipal sa uran ukon magpauran. Magpamati sa nagahuni nga pagturo ka uran sa payong, magsipal sa tubig, magpa-splash ka tubig nga mabasa ang iban kag magkasadya magkanta sa uran. Ma-planohan ang mga aktibidades para sa mga kabataan nga paborito nanda nga mga sipalun para sa manami nga pagsirak ka adlaw may dyan nga magsakay sa bisikleta. Bag-o magsakay dapat may helmet, tubig kag matun-an gid ang safety. Manami man gid magpanaw-panaw sa palibot. Manami man nga pag- adventure: maka-kolekta ka mga dahon kag kon ano pa nga bagay nga manami gamiton sa projects, makapamati ka mga huni nga puwede mo man ma-record, kag makabuol ka mga letrato.

Kauna kang wara pa it mga video nga siripalun, may tiempo sa palupad kang kite. Manami, malinong kag masadya nga mabatyagan sa pagdalagan lang paglantaw ka nagalupad nga kite pataas sa ibabaw kang kalangitan. Ako mismo ang masinadyahun gid magpalupad ka kite kaimaw ni Wyatt, ang bata nga akun ginabantayan. Kon sa akun lang, amo gihapon dya ang pinakanami kag pinakasadya nga aktibidades sa spring. Indi pa magastos.

Panahon man ang spring kang pag-picnic. Ang mga bata magkaun uli sa lamesa? Dali, ibutang sa basket ang mga pagkaun kag mag-picnic. Ang mga bata dayon lagi- lagi maghala daralagan agto sa guwa magdara ka blanket kag ilapag sa lupa sa likod balay. Duro nga klase ka pagkaun ang mapili nanda ibutang sa basket. Masadya man gid kag makatuon pa ka mga subay nga gakamang sa pagkaun…ang mga subay nga wara naimbita pero nagatiripon man kag magkaun dara tago pabalik sa balay nanda. Kanami lang.

Panahon man nga may dyan nga mga bata gusto mag-umpisa magtienda ka lemonade juice. Manami lang lantawon ang mga kabataan nga nagahulat magbakal ilabi na gid ang mga nagapanaw-panaw sa sobra kauhaw. Makainom man gid kag masadyahan ang mga bata na may nagbakal kang andang lemonade juice kag may kwarta sanda nga nabaton.

Panahon man gid nga maghimo kang mga balay-balay para sa mga kapispisan. Para man nga ang mga pispis magabalik pagkatapos kang tagraramig. Masadyahan man gid ang mga pispis kon may balay sanda nga dayunan. Ilabi na gid kon may balay pagkaunan nanda hay masinadyahun man gid magbalikbalik sa pagkaun. Bisan pa nga magastos man eh bakal ka andang pagkaun. May dyan para gid sa mga magagmay nga pispis kag may dyan man para sa mga daragkul. Manami lang turukun ang mga pispis. Sanda amo ang mga bag-o nga kaingud sa palibot. Sanda makatugro ka yuhom kag mapahanumdum kanimo nga ang Dios ang nagaatipan man gid kananda paris nga Tana magaatipan kanimo kag kanakun.

Panahon man nga ang mga eskuwelahan wara ti klase, may pahuway gid isara ka semana. Ang rason nga tugruan ang mga bata kapahuway halin sa tagraramig kag ang mga ginikanan makaplano sa paglagaw nga masadyahan ang tanan halin sa andang paglagaw sa isara ukon semana nga paglagaw-lagaw. Ang iba man gaumpisa sa pag-sign up para sa sports. Mag-ready sa pag-cheer sa paborito nga sipal kag atleta. Masaku man gid ang tanan sa kon ano pa nga akitibidades para sa mga kabataan.

Panahon man nga ang mga bata gusto magpili kag magparehistro para sa Summer Camp. Magaumpisa run magparehistro para may manami nga lugar para sa mga bata. Kon gusto mo sa adlaw ukon overnight ukon weekend man suno sa masarangan mo hay mahal man gid magpa-summer camp.

Panahon man gid dya sa pag-umpisa pamakal ka pang-Fall kag Winter nga bayo. Ang mga bata ukon ang kon sin-o man nga handa run ibalang sa box ang mga tagraramig nga mga bayo kag islan ka bag-o nga mabakal sa tindahan nga may 50% nga buhin sa bili kang mga bayo. Pagkatapos mo pamakal ang na-save mo magamit sa pagkaun nga madara mo ang mga bata sa guwa kag masadyahan sa pagpauli masuksok ang bag-o nga mga bayo kag iletratohan sanda. Indi lamang nga may maitago ikaw nga makita sa sunod kon paano sanda nga mga bata nagbahul kon oras run masuksok ang mga bayo sa tagraramig. Isara pa, makita mo man nga dya madumduman mo ang mga ginpamakal mo sa panahon ka spring.

Sa sulod ka pira ka binulan halin sa tag-ururan kag tag-irinit dyan makaumpisa sa pagpanglimpyo, pangpananum, pang-mow kang mga hilamon, mag-atipan ka mga tanum nga mga sinarisari nga laswa sa garden kag mga bulak. Ako nagaumpisa sa garden ko pananum ka mga seeds sa adlaw gid kang akun kaadlawan, Earth Day, April 22. Nagatanum man gid ako ka isara nga pine tree para may mabulos gid sa mga mal-am nga kahoy.

Ang mga pictures makita man ninyo nga ang bata nga si Wyatt Eco Blier ang akun kaimaw kag kabulig pirme, ang mabinuligon nga bata halin sa pag-umpisa tanom ka binhi, sa pagpatubig kag sa pagharvest ka laswa kag mga berries. Masinadyahun man gid nga masinghutan ang mga bulak nga masadya ang tagipusuon makita ang mga gin-ani halin sa mga tanom.

Salamat sa Dios sa pagpadayon pagpakamaayo bisan may kabudlay, may kalipay ukon kasadya nga may bunga ang kabudlay kag ang paghulat nga may anihon nga makabulig man gid sa bilog nga tuig hasta sa liwan nga pagpananum. Padayon lang kita sa pagsarig kag magpasalamat sa atun Dios, ang taghimo kag tag-iya kang tanan para sa kaayohan kang tanan tanan sa kalibutan. Ang pagdayaw kag kagamhanan ay sa Dios lamang.

Fresh Air in Can

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Journalist at heart si Aimee Andaya Hilger. Maestra, asawa, abyan, mayad nga bata sa anang mga ginikanan kag kabugtuaan, kag ginakabig na ang kaugalingon nga sangka survivor. May mga lugar kag tinaga nga indi na pwede mahambal rugya bangod sa censorship sa kon diin tana. Pero hay matinguha gid tana magsulat liwan paagi sa dyang blog nga ginatawag na “Pautwas Express.” – Pangga Gen

Indi dun libre ang tanan.

Hambal kang kadam-an nagamal-an dun man ang kalibutan. Wara lang natalupangdan kay masaku ang mga tawo ka kayod sa tagsa ka adlaw agud may inugbayad sa mga nagamahal nga mag baraklon kag nagatambak nga mga baraydanan.

Kang nagligad nga semana daw indi ako mag-agto sa obra. Ugaring kinahanglan magpangabudlay agud may inugsulod sa bulsa. Aga pa ako nagbangon, nagdungaw sa bintana ugaring rugya sa parte kang Tsina wara ako it makita. Wara si haring adlaw, ang langit daw ginsarhan kang maabo nga telon. Bisan ang mga kaingod nga mga higante nga bilding daw sa mga higante nga mga haron.

Abi ko nagadamgo pa ako ugaring gindaw-an ako ni banahon kang mainit nga kape. Nangin topiko namon sa pamahaw ang polusyon rugya sa Tsina. Base sa Air Quality Index, ang tagbantay kang katinluon kang hangin sa mga nagkalain lain nga parte kang kalibutan, rugya sa akon temporaryo nga syudad nga ginaistaran naglab-ot sa 451 ang Air quality kang nagligad nga semana.

Base sa AQI(Air quality index) ranges: 0-50 matinlo ang hangin, 51-100 moderate, 101-150 posible maapektuhan ang mga sensitibo nga grupo, 151-200 unhealthy, 201-300 very unhealthy kag 301-500 hazardous. Buot hambalon likawan ang paggwa sa balay kay tuman ka higku ang hangin. Napiritan ako nga maggamit kang face mask agud mahagan ang paghaklu kang makahalalit nga hangin. Samtang nagapanaw ako paagto sa obra ginahanduraw ko ang akon pangabuhi sa uma kauna. Wara it alarm clock kay may haring adlaw nga nagatulod kanakon nga magbangon. Pagdungaw sa bintana buta kang duag ang palibot. Asul ang langit, berde nga bukid, mga hilamon nga ginharkan kang tun-og kag mga bulak bag-ong buskag.

Kauna wara it nagalagabong nga radyo sa tupad balay, wara it magahod nga telebisyon sa sala, wara it mga nagabagrong nga mga sarakyan magluwas lang sa nagapanirbato nga Benson (trak ga-byahe pa-Iloilo) sa kaagahon kag mga malaka nga mga sarakyan kon aga. Sa tagsa ka aga mga pispis kag iba nga sapat sa ingod balay ang mabatian ko abay dun ang sermon ni nanay kon kis-a. Ahay ang pangabuhi sa uma naga akon ginbaylo sa magutok, mahigku kag mailap nga syudad. Ang mga tawo sa atubang ko may mga tabon ang nawong, daw kaangay lang nga nagapangabuhi sa lain nga planeta. Ang iba may mga ginabaligya nga lata nga buta kuno kang matinlo nga hangin.

Kasubo nga sa sangka parte kadyang kalibutan bisan hangin nga matinlo ginabaligya dun. Indi dun libre ang tanan, sa tagsa ka tuig nagasaka ang presyo kang matinlo nga tubig samtang ang matinlo nga hangin mabakal dun, in can! Ginapanumdom ko ang mga masunod nga henerasyon, kon padayon nga indi maamligan ang palibot basi sa libro na lang nanda makita ang imahe kang matinlo nga kalibutan.

Dream House ni Eking

Toto Eking/Kabuhi OFW

Duro nga mga ideya kag plano ang akon nadumduman samtang nagasakay ako sa eroplano pabalik sa Bahrain. Pero ang naga pangibabaw gid amo ang pagpahimo kang nami nga balay bukon para ipahambog kundi bilang pagtuman sa pangako ko sa akon pinalangga nga tatay nga ipaobra ko gid ang amon balay para maaguman ni nanay ang kasulhay kag seguridad!

Sa akon bag-o nga kompanya, tawhay ang obra kon wara it order. Pamiho-miho lang. Pero kon magdurungan ang mga order kag okasyon, nagasaramihay man kag kon kaisa wara run it kaon-kaon! Ilabi run gid sa pag-abot kang Valentine’s Day. Tatlo ka adlaw antes ang okasyon bira-bira gid ka obra halin alas otso sa aga. Diretso run ria asta mag-alas dos sa kasanagun. Daw sa wara lang kabatyag kang kakapoy tungod ang sa pensar ko bahol ang mabaton nga sweldo tungod duro ang overtime.

Pagkatapos ka pito ka bulan nga obra ko sa kompanya, nag-umpisa liwan ang kalbaryo. Ang overtime tagdarwa asta tatlo ka bulan kag mabaydan. Asta naglala pa gid sa darayon nga mga binulan ang sweldo. Delay it isara ka bulan asta nga nag delay run it darwa ka bulan asta nga nagtatlo pa gid ka bulan. Ang ginhimo ko nagpakighambal ako sa amo nga indi pwede ang amo nga sistema tungod indi lang ako ang magutuman kundi pati ang mga pinalangga ko sa Pilipinas. Pakigbais sa amo kag indi pagsulod sa obra ang nangin solusyon para magtugro ka sweldo ang amo. Pero ang masubo, isara lang ka bulan, may darwa pa nga wara ma baydan.

Umpisa run ka pagdura kang akon gana sa obra. Kada tapos bulan pira ka adlaw indi magsulod sa obra para lang mapiritan ang amo magtugro ka sweldo tungod kon indi ako mag-obra duro ang mga oder nga indi mahimo. Ang amo nga hitabo darayon run gid asta nga matapos ang darwa ka tuig.

Nagpirma liwan ako ka bag-o nga kontrata. Bale darwa liwan ka tuig imaw ka pangako kang amo nga may dugang ang sweldo kag itugro eksakto sa tapos ang bulan. Tungod natapos ko ang darwa ka tuig, oras liwan kang bakasyon.

Sadya akon lawas nga nag-uli hay tungod maumpisahan ko run ang akon mga plano. Una ang pagpatitulo sa akon ngaran kang lupa nga pagapatindugan ko kang akon ginatawag nga “Dream House.” Abaw pwerte man gali ang ahensya kang aton gobyerno nga nagaproseso kang titulo kang mga lupa. Ang mga emplyeyado luwas lang sa mayad tama gid ka kurakot. Kinahanglan pirme gid may “under the table.” Kon sumahon, daw haros nagdoble ang gasto tungod sa pangilkil kang mga tawo sa pwesto. Ang pobre nga naga-apply para sa titulo nagaagwanta bisan nagasakit ang buot para lang magdasig ang proseso kag matapos ang titulo. Pwerti gid ang anay sa aton mga ahensya kang gobyerno!

Sa kaluoy kang Makaako, isara ka tuig kag ma-release ang titulo ka lupa ko. Sadya akon lawas bisan pa nga nagastuhan gid ako tungod sa katapusan maumpisahan ko run ang akon plano.

Sa bulig man gihapon ka akon amiga nag-umpisa pasad ang akon proyekto…ang akon “retirement place”…ang balay nga handum ko!

Sa pagpadayon ko sa kompanya nga pirme delay ang sweldo, nagpensar ako nga kon mag-amo kadya ang sitwasyon, daw indi gid matapos ang proyekto ko. Isara ka tuig ang nagligad kag nagdesisyon ako nga mangita it saylohan. Mayad man nga swerte, nakakita dayon ako ka bag-o nga obrahan kag kuon ko mayad hay puro mga Pinoy man ang mga imaw ko. Sa pensar ko, masadya kag manami siguro hay puro kami Pinoy madali ang pagpakigbagay.

Sa padayon nga inadlaw nagsala gali ako tungod mas mayad pa gali nga ibang lahi ang imaw mo sa obra hay sa aton pareho nga Pinoy nagapanginbabaw pa gihapon ang ginatawag nga “crab mentality.” Magamo kag puro lang hisa sa isara kag isara. Pero sa amo nga sitwasyon sa akon ginaobrahan wara gid ako magpadaradara sa mga istorya kag kahisa ka akon mga kaimaw. Ang akon taming, matutom nga pag-obra hay na man-an ko nga ang akon amo wara pagpati sa mga sulsol kag istorya ka mga kaimaw basta nakita na nga mayad ako mag-obra. Ang pagsarig na indi gid marumpag ukon maguba kang kahisa kag kabutigan!

Asta nga naglipas ang mga inadlaw, daw sa wara lang maman-an nga nagdarwa run gali ako ka tuig kang nagligad nga Enero 15. Ang akon balay sige man ang obra. Amo nga nagdesisyon ako nga magrenew liwan kag magpirma it dugang liwan nga darwa ka tuig sa kompanya. Ang desisyon ko nga indi run ako magsaylo pa liwan kang obra asta nga mag-abot ang adlaw nga gusto ko run magpahuway kag mag pamiho-miho gid lang sa akon banwang tinubuan! Ang akon proyekto dali gid lang matapos kag sa kaluoy kang aton Makaako sa akon pag-uli sa maabot nga Abril makaistar run ako sa akon ginatawag nga “Dream House” nga ginapahambog ko gid nga halin sa akon ginpabalhasan!

Sa akon mga kapareho nga OFW, isara lang ang akon armas sa pagpakigbato sa tanan nga kalalat-an nga akon nasumalang sa pagpanglugayawon sa abroad: ang pagsarig sa Ginoo kag ang pag-obra it mayad, katampad, katandus kag determinasyon. Sa urihi amat-amat nga madab-ot ang aton mga damgo nga sa umpisa indi mo mapensar nga madab-ot mo.

Aga kang mala-Van Gogh nga painting kang palibot

Dennis Monterde/Ang Lagawan

Ang Mt. Calavite, isara sa tatlo ka area (ang sara, sa Mt. Iglit-Baco National Park kag ang sara, sa Mt. Aruyan, Sablayan) sa Mindoro nga kon sa diin makakita kang tamaraw (Bubalus mindorensis). Endemic dya nga tamaraw, kon syudon, idya lang makita sa Pilipinas partikular idya sa Mindoro. Pero hindi lang tamaraw ang makita idya sa Mt. Calavite. Kuon ni Solomon, ang Mangyan namun nga guide, may usa (Philippine deer) man kuno idya. Luwas dyan kara, duro man nga mga pispis nga nakita ko patas kang Olive-backed Sunbird (tiwis), Pied Fantail (saya-saya), kag Striated Grassbird. Kag amo dya ang nanamian ko sa pagsaka hay may makita kaw timo kag may maman-an nga bag-o nga sapat, luwas sa mga insekto, kahoy kag tanum nga makita sa bukid. Luwas dyan kara, mabatyagan mo nga proud ‘kaw sa atun nasyon hay nasaksihan mo nga tama ka bugana ang atun biodiversity. Nga nami raad nga sa pira ka adlaw, masaksihan man dya kang mga bata ukon apo mo ang dyang dunang manggad. Pero, sa pihak kang ilusyon nga ra, ang kamatuoran nga dasig man ang pagdura kang kagubatan. Samtang nagatuklad kami, nabatian namun ang igung kang motor. Motor kang chain saw. Lagari nga ginagamit sa pag-utod kang mga kahoy. Kon amat-amat nga gina-utod ang mga kahoy sa bukid, amat-amat man nga madura ang mga sapat nga nagapangabuhi digya patas kang tamaraw nga sa urihi nga isip, mga halos 350 ka bilog run lang ang nabilin, amo nga gin-deklara run dya nga critically endangered. Kuon ni Solomon, naabutan na pa kato nga duro pa ang mga tamaraw, usa kag baboy talunon kuno idya nga nagalihid.

Ang Campsite

Kang nagabahaw kami, nagdesisyon kami nga sakaun namun ang summit, pero dali-un lang namun. Madara lang kami kang trail food (chocolates, energy bars) kag trail water. Hay daw wara’t sense nga dya kami run, di pa namun pag-idayunon nga mag-summit.

Ang Summit

Si Solomon

Syudad kang Chicago halin sa John Hancock Observatory

Pangga Gen/America: Snapshot

Kang Agosto 25 hasta Nobyembre 14, 2012, Honorary Writing Fellow ako sa International Writing Program (IWP) kang University of Iowa sa Iowa City, USA. Nakaimaw ko ang 32 ka mga manunulat halin sa 28 ka mga pungsod. Kadya pa lang nag-abot kanakun ang gana sa pagbalay ka mga istorya halin sa mga pinanid nga natago sa akon smartphone, laptop, kag gagmay nga nutbok. Ginalauman ko nga paagi sa dyang blog, sa dyang seksyon nga ginatawag ko “America: Snapshot,” magsirbi dya nga una nga versyon sa posible koleksyon kang mga panaysayun. Salamat sa pagbasa kag sa padayon nga suporta..

“Love is enough,” kumpisar na. Sa 94th floor kami kang John Hancock Observatory, ika-apat sa pinakamataas ng bilding sa Chicago, ika-anum sa bilog nga America. Sabado, katapusan nga semana kang Oktubre, urihi nga gabii sa dyang amon weekend trip, kag daw parehas lang nga amon ang kahawaan, ang langit, sa dyang view kang syudad.

Bilog ang lamesa para kanamun nga apat. Natung-an ako kang manunulat nga Intsik (taga-HongKong) kag Burmese. Atubang ko tana, namun nga tatlo, dyang manunulat nga Koreano, nga siguro bangud darwa run ana ka baso kang red wine nainom, nagabangka-istorya.

Flashback kang 19 years old tana: may sangka manggaranon nga bayi nga nagkagusto kana. Ginregaluhan tana kang marahalon nga muffler(damol nga panyo nga ginabaliug kon tagraramig). Wara pa it darwa ka oras kuno, nadura na run dya. Wara na dya mahambal, indi na masugid sa dyang bayi nga naham-ut kana, nalingaw, nagapalangga. Fast-forward sa pagkaligad kang pira ka tuig: nagtawag kana dyang bayi. Wara’t iba nga gusto maman-an kundi ang sabat kon andut wara tana ginpalangga balik kadyang laki katong tin-edyer sanda.

Ambay pero nangisug tana kuno magsabat. Kag amo dya ay anang nahambal: huod, gusto na man tana kato pero indi na kuno malipatan ang mga gabii nga galagaw sanda sa mga park kang Seoul. Man-an kang bayi nga dya nga sa gwa tana gaistar, rayu. Kinahanglan na abutan ang last trip kang bus. Mahal ang taxi. Pero daw indi tana pagbuy-an kadyang bayi. Selfish, hambal na, inconsiderate. Amo nga nakapuyan tana kuno kon imawanay sanda.

Pero samtang ginalantaw na kuno kaina dyang view kang syudad, napensar na nga “love is enough.” Nahangpan na run nga ‘tong tawag sa telepono para sa anang sabat nagakahulugan kang peace of mind, kang closure, sa bayi. Nangin selfish man tana kag inconsiderate. Ang pag-uli na lang man tana anang ginapamensar samtang galagaw sanda. Kag nahangpan na ruman kuno kadya andut: bangud sa amo to nga tion ka anang kabuhi, sa tradisyonal na nga pamensarun, ang paghambal kang “I love you” sa babayi nagakahulugan kang commitment. Nahadluk tana makasal sa edad nga 19!

Sa Michigan Avenue

Foolishness, hambal na sa kaugalingon kadya. “I love you” lang ang gusto kana kang bayi kato, bukon kasal. Daad kon nahambal na, nangin malipayon ang babayi kag wara nagdara kang bug-at sa anang ulo kag dughan sa lawid nga panahon.

Amo nga gapati tana nga “love is enough.” Kinahanglan dya ipakita, ipabutyag, sa panahon nga kinahanglan dya. Andut nangasawa tana? Pamangkot ko. Ano ang nagtulod kana, kon “love is enough” run gali?

Dumduman ko nga nagkadlaw tana, nag-ulong-ulong, kag maghambal nga bukon lang parte sa love ang marriage. Huod, man-an ko dya, hambal ko, pero pwede bala nga ipahangup na pa dya kanakun? Naglab-ok tana kang wine, kag seryoso mag-atubang kanakun, sa mahinay nga panghambal. Indi ko malipatan anang sabat. Sigurado ako, hasta sa malawid nga tion.

Ang pagpangasawa kuno, daw parehas kang pagpamunit, ukon pagsipa kang bola sa sipal nga soccer. Gin-stress na dyang tinaga nga “tuod-tuod.” Nga ang tuod-tuod nga manugpamunit kag atleta, man-an na nga kon mag-abot run ang oras para lalasun ang bunit ukon sipaun ang bola, kinahanglan na nga himuon dya, bisan ano pa ang matabo ukon ano man kabudlay.

Naglibug akon ulo. Daw nahangpan ko nga daw indi. Daw mapati ako, daw indi. Pero amo dya ay anang buot hambalun: may mga sitwasyon nga gaabot sa atun kabuhi nga kinahanglan natun maghimo kang bahul nga desisyon, parehas kang pagpangasawa. Handa man kita ukon indi. Ginapatihan man natun nga tuod ukon bahul ukon kulang ang “love” natun sa isara kag isara. Himuon mo dya bangud amo dya ang ginapakita kang sitwasyon. Kon tuod tana nga atleta, sipaun na ang bola sa amo ra nga tion bisan matumba pa tana ukon madisgrasya. Lalasun na ang bunit, dawihun, bisan pa dyan run ang bahul nga balud. Amo nga may ‘tuod” kag may “hilaw.”

Amo kuno, dugang na pa, nga sa pagpangasawa, dyan mo maagyan ang matuod nga kabuhi.

Nagkadlaw ako, naglahug, nga te, sa damgo pa lang gali takun, bukon pa sa tuod nga kabuhi.

Antes kami magsaka sa dyang Observatory, bilog nga adlaw kami naglagaw. Puro panaw dya sa karsadahun kang syudad diin nahambal ko sa kaugalingon nga ka pira ako ka beses nabanhaw sa pagsug-alaw sa arkitektura ka mga bilding, sa suba, sa mga museo kag eksibit, sa Navy Pier diin nag-udyakan akon kalag sa pagsaksi kang pagbaylo-baylo kang mga kolor kang langit antes magtakup ang sirum, samtang gakudug sa ramig, sa tunga kang mga tawo kag uniberso kang akon pensar.

Ang bantog nga suba kang Chicago

Napensar ko ruman dya, ang darwa ka posible nga sitwasyon nga matabo sa tunga namon kang akon nobyo kadya. Ang mahambal nga game changer. Gusto namon pareho ang isara, ginapangamuyo nga matabo sa indi magbuhay. Ang isara, kabay pa malikawan. Samtang wara pa, “love is enough.” Kinahanglan isaulog, ikabuhi.

Pag-abot ko sa kwarto sa hotel, rugyan run akon roommate nga Slovakian. Sadya man lawas na bisan pa kapoy man. Istorya na nga naghalin sanda kang manunulat nga Espanyol sa sangka village sa gwa kang syudad. Pamatyag na nakauli tana sa Europa sa linya kang kakahuyan sa karsada, sa dapug kang mga dahon, kag labaw sa tanan, sa sabor kag humot kang bag-ong baked nga tinapay! “I love Chicago,” halos singgit na. Nagyuhom-yuhom lang ako. Ginpadumdom ko kana nga alas dyes sa aga dapat sa lobby run kami kang hotel para sa byahe pabalik sa Iowa City.

Nagturog ako sa ili-ili kang mga hutik nga: “Ako man, ako man, indi ko kinahanglan magbuhay rugya para maman-an kag mahambal nga ‘I love you, Chicago!’”

Eksayted sa pag-uli

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Parehas abi kang ginatawag nanda nga “stress.” Paano kuno dya malikawan? Duro nga paagi – pagkaun, pagsipal, pagdalagan, pagturog, lantaw sine, magbisita sa mga amiga, kag kun ano-ano pa. Kun tak-an run sa sulud balay dapat mag-gwa kag maglagaw-lagaw bisan sa binit-binit lang, kag mag-ginhawa kang madalum kag preska nga hangin. Ang sara sa akun natun-an amo nga dapat kama-an kita mag-manage kang atun oras kag atun nga mga resources. Para nga may oras kita en kaso nga kinahanglan islan ang plano ukon maglain ang dalan, ukon may sorpresa nga tawo ukon obra nga mag-abot. Makuun kita nga daw kabudlay himu-on pero bukut dya ti imposible nga himu-on.

Ang tsokolate makabulig buol ka stress

Suno sa imbestigasyon kang mga pulis (abaw daw bombo radio ba), wara kuno tana ginderecho hatud kang taxi sa dorm sa sulud kang campus hay kulang ang ana pambayad sa taxi. Nagpanaug tana mga sanka kilometro halin sa gate kang universidad kag ginpanaw na lamang. May mga nightshift sa sanka factory kang gatas lampas kang unibersidad nga nakakita kana kag gintudo nanda ang direksyon pabalik. Ugaring nagtalang tungud sa lingin, kag naramigan, nagkahypothermia siguro. Madura ang sense of direction kang sangka tawo kun amo run dya ang sitwasyon. Nakita man sa CCTV nga nagderecho sa sunod nga banwa kag asta kadya ginapangita man tana gihapon. Wara pa nanda makita kun sa diin. Naga-istorya ang mga tawo rugya kun kay sin-o responsibilidad kung may amo kadya nga sitwasyon. Ang una gid amo ang ana mga amigo, nga dapat gin-imawan gid tana pagpa-uli tungod sa ana nga kondisyon. Karulu-oy man ang ana nga pamilya kag mga nakakilala ka na.

Stirling City Center

Nabuhayan ako kahulat, mga tunga sa oras. Wara gid siguro gintugro kang cashier ang order ko sa kusina. Ang mga serbedora kulang man sa training. Kapira run sanda ga-paagto-pabalik wara gid ti may nagmangkot nga, “Are you ok? Are you being served?” Amo dya ang gina-obra sa iban nga mga karan-an rugya ukon sa iban nga lugar. Pasensyosa pa ako ka hulat hay nagabasa man ako kang libro, ugaring hay nagutom run gid ako. Amo to nagtindog ako kag nagbalik to sa cashier, kag ginkun-an ko sanda (naga-istambay lang man ang mga serbedora) nga tunga run ako ka oras nagahulat wara pa ang order ko. Hindi man ako mangara tungud budlay run basi sistihan nanda ang pagkaun ko. Wara timo kamaan hay duro kabay mga istorya parte dyan sa mga restawran nga kung ano-ano run lang, ilabi na gid kung mag-ugut sanda kanimo. Naga-yuhum-yuhum pa ako. Nag-sorry man ang serbedora. Siguro sa kasakuun kag kulang pa sa training amo ra nga nalipat. May oportunidad man nga i-review ang anda serbisyo sa anda website. Rugto ko ginsulat ang akun reklamo, pagkatapos nga busog run ako. Manamit man ang sopas kag tinapay.

Ang sopas kag tinapay

May nagpanaog sa sangka bus nga tatay kag bata na nga daraga. Mga tamburuku sanda. Nagabaisay. Nahadluk ako hay basi kun ano himo-on nanda sa bus stop. Mga maisog nga daan ang mga tawo rugya. Pero may iban man nga mga tawo sa bus stop. Naga-istorya sanda nga taas ang boses. Kag nabatian ko ang tatay nga ginsinggitan na ang daraga na nga bata kang ,”Shut up!” Maghipos kuno. Daw namayha man ang bayi nga bata, daw naluoy man ako magturok ka na. Nag-abot run ang bus nga dapat ko sakyan pati ang darwa nga nagabaisay nagsaka man. Sige pa anda ba-is bisan sa bus run asta nga una nagpanaog ang tatay. Daw naga-ginhawa man ang daraga nga bata hay naglinung run ang ana palibot.

Sa sunod ko nga blog rugto run ako sa Thailand. Lain liwan nga hambal kag dapug kag pagsinarayo. Eksayted run ako mag-uli sa Asya hay nahidlaw run takun kang mainit nga tyempo kag magsuksok kang matawhay kag bukut ti bug-at nga mga bayu, kag makakaun kang manamit nga mga pagkaun.

Bakasyon 2011. Las Casas Filipinas de Azucar sa Bagac, Bataan

Ging Badz/Tsika Halin Singapore

Wara ti perpekto amo nga may depirensya gid ang isara kag isara. Pero kon kamaan man kamo magdara daw sa kanami man nga kis-a may ginaupasan kag pagkatapos mas nagatam-is ang pagtamdanay. Wara man ti nami pangabuhi nga wara ti pagtiraw. Spice of life by ria. Mas nagabaskug ang relasyon sa mga pagtiraw basta pirme lang ibutang ang Mahal nga Makaako sa aton tunga.

Bakasyon 2011. Disneyland, Hong Kong

In-love gid. He-he. Kis-a indi ko malikawan magmangkot sa kaugalingon kon ano gid ang nahimo ko nga mayad nga ginaregaluhan ako ka Mahal nga Dios ka but-anan kag mapinalanggaon nga bana. Dya sangka mayad gid nga butang nga ginakalipay ko kag ginapasalamat.

Artwork kang Tagsulat.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Artwork ka Tagsulat

Gugma! Andut nga daw sa ginaituk, ginasibit ukon ginakumus gid gihapon ang atun pinsar kon atun dya pagahambalan? Ang pinakauna ko nga sinulat ginbalhag sa sangka women’s magazine kauna kang nagaumpisa pa lang ako sa kolehiyo. Wara ako ginbaydan ka magazine pero nalipay gid ako nga wara mabasura ang akun una nga pagtiraw padara ka akun sinulatan. Bugu man lang ang akun sinulat amo siguro nga bahul gid ang tsansa nga nasal-ut sa mga binit-binit ukon ginhimo nga filler. Nasulat sa Iningles, “When eyes meet eyes…”

I never thought that eyes could convey
What the heart feels much more than words can say;
But sometimes man is a fool,
He likes to hear everything as in a grammar school;
“I love you,” it sounds so empty and hollow,
But say it with expression and zest
And one would tell you that you jest;
But let the eyes meet eyes
And nature takes care of ensuing sighs.

Ay abaw, gugma! Mais-mais, corny man ukon passé run, ang pagsaulog ka Valentine’s Day padayon nga ginahimo sa bilog nga kalibutan.

Indi makaptan ang gugma ugaring kon ang gugma ang makaguraput sa atun baratyagun, angay lang kita ka uripun nga nakasalapu ka sangka gamhanan nga ama ukon amo. Sa mga bataun sa edad ukon sa pamatyag, ang paghigugmaanay angay ka sangka masakit nga ang masakitun wara’t gana nga mag-ayad. Ang kakunyag kang pagkitaay kag pag-imaway sangka mainit nga hilanat nga nagapasala-sala ka pamatyag. Ang pagbulagay ukon pagrayuanay nagadara kang karamig kag kakurum nga nagapakudug kang paminsarun.

Pero ang gugma bukun lang ti para sa mga naganobyohanay. Sa pagkaduro ka sahi kang gugma kag ayhan atun ria nasapwan ukon naagyan run sa atun pagpangabuhi. Ang gugma sarang ipautwas, ipabutyag kag sarang man iwaslik sa mga bagay nga wara nagabatyag. Nanarisari man ang kabaskug, kadalum ukon kahapaw kang atun ginabatyag suno sa atun ginapatungdan kang atun buut: gugma sa Makaako, gugma sa ginikanan, sa mga kabugtuan, sa atun banwa, sa atun obra, sa nagautod ka atun buhok, sa atun all-wheel drive nga sarakyan, sa atun peppermint-flavored nga kape, sa atun mga i-gadget, kag iban pa. Sa pagkaduro man ka mga binalaybay, sine, drama, nobela, kanta ang nahuman bangud sa gugma ugaring mas duro pa gid siguro ang nahuman bangud sa pagkadura na kadya.

Kang nagaeskwela ako sa kolehiyo, may nakita ako nga poster parte sa gugma. Nanamian gid ako ka mga tinaga pero bangud wara man ginbutang sa poster kag wara takun ka tuon ka bibliya, urihi ko run lang naman-an nga excerpt ukon tinipik gali sa Kapitolo Trese, halin sa nahauna nga sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto. Ginsaulo ko ang bilog nga Kapitolo Trese nga dya kauna para sa final exam ko sa klase namun sa Speech. Nabatian ko dya liwan nga barasahun sa simbahan kang mga darwa ka Domingo nga nagligad. Sa liwan, nabasa ko ang katanhaga, katahum ka mga tinaga. Wara ako makakita ka mayad nga bersyon sa atun hambal kag wara man ako ti tiempo ukon expertise sa paglubad ka balaan nga kasulatan sa Kinaray-a. Ang akun ginbutang rugya sa katapusan amo ang English version ka 1 Corinthians 13 nga akun ginsaulo kauna. Nakita ko liwan online (http://www.lightedway.org/love.html).

Kabay nga inyo man masapwan kag mabatyagan ang grasya kang paghigugma.

If I had the gift of being able to speak in other languages
without learning them, and could speak in every language
there is in all of heaven and earth, but didn’t
love others, I would only be making noise.

If I had the gift of prophecy and knew all
about what is going to happen in the future,
knew everything about everything, but didn’t
love others, what good would it do?

Even if I had the gift of faith so that I could
speak to a mountain and make it move,
I would still be worth nothing at all without love.

If I gave everything I have to poor people, and if
I were burned alive for preaching the Gospel
but didn’t love others, it would be of no value whatever.

Love is very patient and kind, never jealous or envious,
never boastful or proud, never haughty or selfish or rude.

Love does not demand its own way.
It is not irritable or touchy.
It does not hold grudges and will hardly even notice
when others do it wrong.
It is never glad about injustice,
but rejoices whenever the truth wins out.

If you love someone you will be loyal to them
no matter what the cost.
You will always believe in them, always expect the best of them
and always stand your ground in defending them.

All special gifts and powers from God will
someday come to an end, but love goes on forever.
Someday prophecy, and speaking in unknown languages,
and special knowledge- these gifts will disappear…

There are three things that remain-
faith, hope, and love- and the greatest of
these is love.

Nang Nenen/Panan-awan sa Adlaw

“Hello” ukon “Kamusta” ang una na nga hambal kanakun kag magyuhom kang ginpakilala tana kanakun. Ang amun mga alima nagkaptanay sa pagpangamustahanay. Kuon ko kana “pasensiyaha lang hay maramig akun nga alima pero mainit ang akun tagipusuon” kag magyuhom nga may kakulba. Sa isip ko, “Ako bala ang ginasagap mo ukon ako bala ang ginahulat mo?”

Ay, ang gugma rugyan sa hangin! Matuod bala dya? Ikaw man, may kanta bala para sa imong paghigugma? Kada isara kanatun may mga kanta gid nga nagustuhan nga may kahulugan sa atun kabuhi. Indi gid malipatan hasta ikaw nagakabuhi. May kanta nga pagdayaw sa atun Dios, may kanta nga makatugro ka yuhom, makapahibi, makapasubo, makapasadya, makapasaot kag kon ano pa.

“Hello” ang ginkanta na kang una gid kami nga naglagaw sakay sa bullet train halin sa Atsugi pa Yokohama sa Japan. Buhay run. Nagapanaw-panaw kami sa maraku nga mga tawo sa syudad kang Yokohama. Basta lang nga nagkaput tana sa akun alima kag mag-umpisa kanta. Ay sus timo, dugang pangramig ka akun mga alima. Pati lawas ko daw nagkudug. Pero pagturuk ko tana kana, may kasadya anang nawong. Sa isip ko, ano nagapangharana kanakun? Pagkatapos na kanta, ay man ti, akun man ginsabat sa pagkanta. Ang kanta gid eh ni Elvis Presley nga “I Can’t Help Falling In Love with You”.

Ang Japanese bullet train nga ginsakyan namon.

Ako kag ang akon napamana.

Bulan nga Pebrero, may adlaw kang gugma nga ginasaulog. Masaku ang tanan sa pagsagap pamakal ka mga iregalo sa andang mga pinalangga. Ikaw bala may rugyan? Sa mga inadlaw nga dya naisip mo bala kon ano nga klase ka gugma ang imo ginabatyag kag ginakinahanglan sa kabuhi? Mismo ikaw lang ang makasabat kadya.

May gugma para sa atun Dios nga nagapalangga kanatun. May gugma para sa atun mga ginikanan, sa mga kabugtuan, kapamilya, para sa atun mga amigo kag amiga. May gugma nga para sa imo kapihak ka tagipusuon kag sa imo mga kabataan. Kon kanakun lang, tungud nga sa marayu ako kag indi ako makabiyahe nga sobra kalawid nga mga inoras kag kon wara ti imaw sa pagbiyahe kag kon wara ti milyones nga pangbulsa panggastos indi gid mahimo nga makadangat pa ako. Ang akun ginakalangkagan gid pirme amo ang gugma kang akun mga ginikanan, mga kabugtoan kag mga palangga sa kabuhi imaw run dyan kara ang mga kauna nga nakilala kag ang mga bag-o ko nga nakilala, kag mga kapamilya. Hay nahidlaw run gid ako katama kananda ukon kaninyo nga tanan tanan.

Sa malawig nga tinuig nga wara ako nakauli bakasyon sa atun probinsiya sa Antique sa Pilipinas. Akun lamang ginadara sa pangamuyo nga ang atun Dios magapadayon sa pagpakamaayo kag mahandaan na ang adlaw nga sa Ana pagbuot matuman para kanakun ang adlaw nga ang akun handum matuman kag maagum. Sa kadya, mapasensiyahun na lang ako sa paghulat nga sa mayad nga lawas magakitaay kita ukon kami tanan nga magpamilya. Basi pa lang bay sa adlaw gid kang Gugma! Akun man ginakahidlawan ang akun darwa ka mga bata, ang magurang kag agut nga sa iba man nga lugar sanda darwa naga-eskuela sa kolehiyo. Ang isara sa Illinois kag ang isara sa California. Sa pangamuyo na lang ang akun gugma kananda kag nagapabilin sanda nga marapit kanakun. Kalipay ko lang nga sa mayad nga lawas sanda kag ang Dios na lang magpadayon atipan kananda nga darwa. Salamat na lang nga may Facebook, Yahoo, kag telepono nga sangka pindut lang ka tudlo makapadara ka mensahe kag makatugro kasadya nga maman-an lagi nga mayad ang anda mga lawas kag ang pag-eskuwela nanda. Salamat sa Ginoo sa pagpadayon atipan kananda kag kanamun.

Magpadayon na lang kita sa pagsarig kag sa pagtuo sa atun Dios nga gamhanan kag tag-iya kang atun mga huram nga kabuhi. Ang DIOS GUGMA. Daw hangin nga indi makita pero rugyan sa atun palibot. Kon madura, mapatay kita. Amo ka importante kag marahalon. Gani padayon lang kita sa paghigugma sa tagsa-tagsa, kag sa Dios labaw sa tanan.

Ang gugma nga nakilala ko sa Tsina.

Aimee Andaya Hilger/Pautwas Express

Mabudlay magbiyahe sa kadya nga mga panyempo sa Tsina bangud ang mga tawo nga naga-obra sa mga bahol nga syudad nagauli sa andang mga probinsya agud makaselebrar kang Paskwa imaw ang andang mga pamilya. Gani ang tanan nga mga tren kag mga bus daw sa indi mahulugan kang dagum bangud sa karakuon kang mga nagabiyahe. Rugya sa Tsina minilyon ka mga tawo ang nagabiyahe sa tagsa ka Spring holiday. Agud makalikaw sa stress, mas ginpili namon ni banahon nga maglupad pa Shanghai. Magluwas sa nahadluk ako magsakay sa eroplano, nagaugtas ako mamati sa mga magahud nga mga Instik kag nagaluod pamatyag ko kon makabati ako sa mga nagapanupra sa likod ko. Hay wara’t pili bisan sa eroplano. Indi mapunggan ang pagpanupra bisan diin lang. Ugaring mas manami maglagaw ti gin-agwanta nga magbiyahe.

Sa una nga adlaw kang bakasyon sa Shanghai, nag-agto kami sa sangka daan nga baryo, ang Zhujiajiao. Ang lugar nga dya natukod kang tuig 1700. Napalibutan dya kang mga daan nga canal, dumaan nga mga balay, mga tulay kag tiyangge. Daw sa Asian version kang Venice. Romantiko nga lugar para sa mga magkahagugma ugaring bangud bakasyon kang tanan wara ako it makita nga katahum kundi mga ulo kang mga tawo kag mga nagatumpok nga baruto sa kanal. Mayad lang may nakita ako nga nami nga dekorasyon nga nahimo sa kahoy kag nakahigop kang mainit nga capuccino, nabuhinan ang ugtas kag kapoy ko.

Zhujiajiao.

Sa gabii nagpakigkita kami ni banahon sa anang amigo, sangka Aleman nga ang pangabuy-an amo ang pagbaligya kang mga isla sa mga manggaranon nga mga Intsik. Mayad lang protektado kang aton laye ang mga isla sa Pilipinas. lndi makapanag-iya ang bisan sin-o nga estranghero magluwas kon makapangasawa kang Pinoy. Samtang naga-istoryahanay si banahon kag ang anang amigo nawili ako kalantaw sa Pinoy nga banda nga nagatukar sa bar. Ugaring may sangka Aleman nga lalaki nga nag-umpisa mag-istorya kanakon. Nangin topiko namon ang ekonomiya, pulitika kag kultura. Mas ginapaboran ko ang pag-istoryahanay sa mga topiko nga kaangay kadya kaysa magtsismis. Daw sa nakibot lang ako kang ginmitlang na nga raku man nga mga Pinay ang naga-obra sa Shanghai kon gabii. Ang nahambal ko lang may mga rason, may mga istorya sa likod kang tagsa ka sitwasyon.

Syudad kang Shanghai.

Pagkatapos kang pagpangalugayawan, nakita namon ang sangka daan nga tren nga ginagamit kang mga Intsik kang tuig 1900. Ang tren nahimo nga sangka sushi restaurant sa kadya. Nabusog kami pagkatapos kang mabugo nga byahe sa sushi train. Nakatabok sa suba agud makita ang mga moderno nga mga bilding. Ang Shanghai natunga sa darwa ka parte. Sa pihak makita ang tanan nga mga daan nga mga bilding nga daw kaangay kang mga dumaan nga istilo sa Europa samtang sa pihak nga parte nagatindog ang tanan nga mga moderno nga mga bilding. Maramig lang kon winter bangud wara it heating ang mga kadam-an sa mga bilding.

Nagsaka kami sa ika-88 ka panalgan kang Jinmao Tower agud makalantaw kang manami nga skyline kag nag-inom kang red wine samtang nagalantaw sa maduagon nga fireworks display. Hay, luyag ko ipaambit sa bilog ko nga pamilya ang amo dya nga eksperyensya! Kang nabusog ang mata sa katahum kang palibot, nagbalik kami sa The Bund, ang lugar sa tupad kang suba nga may impluwensya kang Europa. Nagpanaw-panaw kami sa binit kang Huangpu River bisan nagatarithi. Dungan kang pag bagting kang clock tower ang pagtimbuok kang mga fireworks sa pihak suba. Nadumduman ko ang “Midnight in Paris”, sangka pelikula ni Woody Allen. Dayon ako kupo kay banahon bangud na-realisar ko nga ma-swerte gali ako.

Ang The Bund.

Paghulat sa tungang gabii.

Pangga Gen/America: Snapshot

Daw sangka pelikula run dya kadya sa akun pagdumdom.

Umpisahan ko sa dyang eksena: pasado alas syete sa gabii, nagapungko ako sa likod nga bahin kang magamay nga eroplano kang American Airlines (AA) para sa byahe nga Dallas-Austin sa Texas. Wara gani dya it sangka oras. Pero hay sobra run sangka oras ang delay. Dapat sa amo nga oras, nakaabot run ako rugto. Tingala ako nga andut wara it nagareklamo sa mga pareho ko nga pasahero, ilabi na sa mga Amerikano. Kon sa Pilipinas dya, pensar ko, naggirinahud dun. Pagkaburubhay, naghambal ang piloto. Ginahulat kuno gihapon namon ang clearance para makalupad. Hulat-hulat lang kuno kag mangin okey run ang tanan.

Balita nga may problema ang grupo kang mga piloto kag management. Indi gihapon sanda magsaktuanay sa bargaining agreements. Duro ang cancellation kag delayed flights nga natabo kadyang semana lang. Buhay ko run nabakal ang tiket. Labaw sa tanan, kinahanglan matabo dyang byahe. Ilabi na gid bangud rugto run tana nagahulat sa Austin. By hook or by crook, makitaay liwan kami.

Kag liwan naghambal ang piloto: kaina pa tana kuno ka aga nagabyahe. Bangud sa delay, lampas run tana sa natakna nga oras kang federal government. Te, indi run tana pagtugtan. Nagapanagap run kuno ka bag-o nga piloto ang management. Pero hay wara dya it kasiguraduhan kon san-o ukon ano oras makahalin. Sorry gid kuno, kinahanglan namon mag-deplane.

Wara gihapon it reklamo ako nga nabatian. Wara man ako it plano ukon baratyagun nga nagawarus. Natingala lang ako hay hambal bay nanda, vocal kag direct ang mga Amerikano. Basta nagtirindug lang kag magpila pagguwa, nagadirinali. May nabatian ako nga ma-drive gilang sanda pa-Austin. Man-an ko nga apat dya ka oras.

Nagdali man ako pagguwa. Sa akon pensar: communicate, stay calm, kag safety at all times. Pag-abot ko sa lobby, may pila para magpa-change ka tiket ukon magpa-rebook. Wara it impormasyon kon bala sabton ka airline ang hotel sa pagbag-o ka imong tiket. Nabatian ko sa iba nga possible may flight sa tungang gabii pero hay, sa liwan, wara dya it kasiguraduhan.

Rugto kag nagdesisyon ako nga i-text dya kana, nga na-cancel akun flight kag wara it bag-o nga piloto. Napensar ko nga sangka posibilidad, s’yempre, nga maghingga sa sangka hotel sa Dallas. Pagka-aga lang kami makitaay, Sabado. Amo ra, e, kon mag-agto pa tana. Kon indi, kundi mabalik ako sa Iowa City diin ako naka-base. Weekend lang dyang amon kitaay. Sangka hingalit.

Dasig anang sabat: ma-drive tana paagto sa Dallas. Alaw-alawun na ako.

Dasig man akun balos: huod, hulaton ko tana – makitaay liwan kami!

Sa mga sunod nga eksena, makita ako nga nag-agto sa counter kang American Airlines sa groundfloor kadyang bahul nga airport. Isut ang tawo kag bangud sa krisis kadyang airline, defensive ang nabasa ko nga modo ka mga empleyado. Stay calm, padumdom ko sa kaugalingon. Nag-inquire ako kon posible ma-refund akon tiket. Salamat, huod, bisan pa abuton ka darwa ka semana hasta sambulan kag mabalik sa akun bank account. Makita man ako, bitbit s’yempre akon mga bag, in heels, nga nag-agto sa vendo machine para sa bottled water kag sandwich. Pagkatapos sa ladies’ room para mag-freshen up.

Ma-focus man ang camera sa pagpungko ko sa sangka kilid para mag-charge kag magbukas ka akon laptop. Bukon libre ang internet. Nagbayad ako online kang mga sobra 300 pesos ang equivalent para sa sangka oras nga pag-surf. Ginbasa ko ang mga balita parte sa dyang strike kang mga piloto. Labaw sa tanan, para magpadara ka email sa akun bugto. Kinahanglan may makamaan kon diin ako.

Samtang ginahimo ko dya, sa indi marayu, ang tin-edyer nga laki, Latino. Janitor. Sa nagsirinamo nga Ingles kag pirangnahut ko nga Espanyol, ginlihog ko tana nga indi na ako pagbayaan; nga dyan lang tana samtang nagahulat ako. Apat ka oras, hambal ko, kag maramig sa hurulatan sa sagwa kag mas safe ang pamatyag ko rugya sa sulod kang airport. Nag-intiendihanay kami. Nabatyagan ko, kag ginpasalamatan, dyang kinship sa mga pareho nga nagpa-amulya sa dyang pungsod.

I-cut natun dyang eksena paagto rugya: gapungko run ako sa bench sa waiting area sa sagwa. Makita nga ginahakus ko ang kaugalingon. May dyan man nga daw sa gapatik-patik sa semento ang akun heels. Lingi kang ulo sa wala, lingi sa tuo. Kag duro pa nga iba. Sa tanan nga dya, duro run nga mga sarakyan ang nagrulubas. Ginalubsan ako. Karwa ako agtunan kang gwardiya kag pareho akun sabat: may ma-alaw-alaw kanakun, on the way run.

May masulod rugya nga sonata. Mahimo piano, violin, cello. Gaili-ili kanakun. Ballet ang saut nga akun makita sa pensar. Bangud sa amo ‘to nga tion, ginlikop ako kang tuman nga kalinong. Bug-os ang akun pagpati kag pagsarig nga maabot tana. Wara it duda sa anang katampad. Emotional security – kanami batyagon. Buhi ako sa tunga kang kabaw-ing kang palibot.

Siguro may gamay nga flashback. Amon backstory. Akun mga pakete kang kalipay nga ginahugot sa bulsa kag ginawasiwas nga daw abaniko sa panahon kang kasubo kag kabudlay. Rugya, technicolor ang palibot. May Instagram feel. Summer, 2009, sa Seoul. Rugya kami nagkilalahay kag nag-date sa sulod kang anum ka bulan. Ako bilang visiting writer kag tana bilang opisyal sa anang obra kag rugto nadestino. Daw sangka slideshow gilang dya: makita kami galagaw-lagaw kon weekend sa mga kilala nga palasyo, parke, kalye, restaurant, shopping center, kag suba kang Hangan. Ma-fastforward sa Spring kang 2012, sa liwan namon nga pagkitaay sa dyang airport, diin kami naglagaw sa dyang syudad, kag nag-desisyon nga angkunon kag isaulog dyang pagpalanggaanay, nga Pacific Ocean lang riang gapatunga kanamun – sarang matabok. Lupadon gid.

Mabalik ang camera sa pag-focus sa waiting area, sa mga imahen rugya nga nagapakita kang pagligad kang mga inoras. Kag ang liwan nga pagsalida kang sonata.

Kag magtarithi. Sa tuod lang, amo dya ang natabo. Rugya ako kag nakayuhom-yuhom, sa una nga paglabay sa pensar nga daw pelikula dya. Konbensyon ukon formula kang romantiko nga pelikula ang pag-uran sa tion kang liwan nga pagkitaay ukon pagbulaganay kang bida nga baye kag laki. Pero indi takun kang drama ukon mala-telenobela. Midnight in Paris ni Woody Allen ang akun gindumdom. Romantic comedy dya kag may pagka-fantasy bangud sa pag-teleport sa lain nga panahon. Amo nga luwas sa atun Makaako, gindumdom ko man ang atun mga babaylan kag magbudu-budu kang pangamuyo para sa kalibutan nga ubayan ang akun palangga samtang ga-drive.

Kag nag-abot gid man tana, ang akun prinsipe. S’yempre, gwapo gid kag sexy. Kasanagun dun. Gusto na masulod anay kami kag mag-file kang reklamo sa airline. Bisan pa nagasimpatiya tana sa mga piloto kontra sa management, unethical para kana dyang natabo. Baskog kuno ang buot kang mga piloto sa pagsabotahe kang mga flight bangud wara mong it gareklamo. Ano gilang kuno bay kon kasal gali namon?

Ginhakus ko tana kag kalma nga maghambal nga indi run lang. Ang importante, wara it kadu nga natabo kanakun kag nagkitaay run kami, liwan! Ano bala, daw bride gid man akun pamatyag sa pag-risgo sa pag-agto rugya; sa wara it duda nga kinahanglan dya matabo. Indi ko gusto magdara kang what if sa pensar akun pagbalik sa Pilipinas. Gusto ko kang informed decision. Sa amo ‘to nga gabii, parehas sa duro nga tion sa amun pag-imawanay, nakita ko kag napamatud-an, nga amo dya ang una ko nga himuon kon nagapautwas tana kang disgusto sa mga nagakaratabo sa sosyodad: pamatian tana it bug-os, pagkatapos haksun kag maghambal it malulo (ala Ilonggo) kang akun gusto matabo, nga s’yempre, amo ang matuman.

Tapuson ko rugya: nagadalagan ang kotse sa tarithi. Hip hop ang amon ginapamatian. Naabay sa amun istoryahanay si Slavoj Zizek, kilala nga iskolar kag kritiko. Naistorya ko kana nga may bag-o dya nga libro, ang The Year of Dreaming Dangerously. Gin-order na dya sa amazon.com kag nag-abot run. Nagalantaw ako sa sagwa. Akun isara nga butkon nakatungtong sa anang abaga, ang palad nagahapulas ka anang likod, ang mga tudlo nagamasahe ka anang lubot para magpabilin nga alerto sa pag-drive. Sa salamin nga bintana kang kotse, ang naga-agaway nga kasanag kag dulom kang palibot sa malapad nga karsada. Kon pirungon ko akun mga mata kadya, amo dya ang akun madumduman sa Texas: ang malapad nga langit kag daw wara it katapusan nga lupa.

Lampas Dallas, pamatyag ko daw sa Twilight Zone kami. Nadumduman ko man ang mga pelikula ni Clint Eastwood. Sa unahan makita ko ang tumpok kang inigpat-igpat kang mga sulo. Pero lawid ang amun ginaagyan nga wara it pamalay kundi kalapadan. Sa sulod kadyang apat ka oras nga pagbyahe pauli sa anang lugar, sa makabig nga may pagka-ekslusibo nga bahin kang Texas diin tana naga-obra kadya, daw indi ako magpati nga nakalambot ako rugto kag bug-os nga kalinong kag pagsarig ang akon nabatyagan. Luwas sa tanan, nakabalik, nakauli nga balon ang dugang nga pagpati nga pinasahi dyang gugma, gani padayunon, ilabi na bangud mayad tana nga tawo kag may integridad.

Ma-zoom out ang camera. I-imagine nga nagagamay nga nagagamay ang kotse samtang nagadalagan parayu sa sanag kag dulom. Gahinay nga gahinay ang musika nga hiphop. May pagsaut kang tag-as nga mga hilamon sa magtimbang nga bahin kang karsada. Hasta magkuris sa tunga kang kalapadan ang mga letra nga nagaporma kang The End.

Mga tanum.

Jigsz NS/Byahe sa Kinabuhi

Sa tuud-tuud lang wara man gid ako ti tuyo baklun run hay natapos ko run ang akun panghimos kang bagahe. Pero naglagaw-lagaw liwat ako. Te amo lang dya ang amun kalingawan sa Stirling, ang maglagaw sa anda nga city centre nga gamay. Kis-a gakadlaw lang ako sa lawas ko nga daw kanabaw ang kaligayahan kun sa atun pa. Tungod lipay run kun maka-gwa. Amo gid ra guro ka bug-at ang pangabuhi estudyante nga bisan mga gamay nga bagay makapasadya run kanamun.

Ang sangka tuyo ko lang gale ang mag-agto sa suki ko nga coffee shop kun sa diin may loyalty card ako kag kada bakal mo gina-stampan, tapos kung makompleto mo ang siyam ka stamp, libre ang ika-pulo nga tasa ka kape. Eksakto gid nga na kompleto ko ang mga stamps antes ako mag-uli. Napinsaran ko nga i-claim ang libre nga kape. Ginkabig ko na lang nga igma ko to. Ang sandwich nga panini amo lang ang ginbaydan ko. Namit e hay libre bay kun sa atun pa!

Pagka-gwa ko halin sa kapehan, nakita ko nga may mga nakahilera nga mga baraligyaan sa tunga kang karsada, kag duro nga mga tawo gatiripon. May Farmers’ Market gale. Kada ikarwa nga Sabado lang dya kada bulan. Daw parehas sa atun nga may tinda-tinda, kun sa San Jose kada Lunes. Ang Farmers’ Market nga dya ginapasundayag nanda ang produkto lokal. Duro nga mga bagay ang anda mabaligya. Ang manami kadya nga ang mga mangunguma kag kun sin-o pa nga mga gamay nga negosyante lokal may tsansa nga magpakita kang anda produkto. Ilabi na gid nga sa kadya nga mga inadlaw duro nga mga pagkaun nga ginabaligya rugya mga preparado run, kun sa diin-diin nga lugar nagahalin, kag duro nga mga isyu ang nagaguruwa parte sa bili na kag sa epekto kang lawig nga byahe para lang madara rugya sa UK.

Mga organic nga laswa.

Mga nagantsilyo.

Nakita ko nga nagduro man ang nagabaligya rugya komparar katong mga 2005-2006. Kunsayuron nga nakita kang mga mangunguma nga mayad dya nga paagi para makilala ang anda produkto kag maka-padugang sa anda nga kita sa negosyo. Kag ang mga tawo nakita man nanda nga mas bentaha magbakal halin sa mga lokal nga nagapatubas tungud mas taas ang kalidad kang produkto. Sa amo dya nga paagi makabulig sa ekonomiya sa lugar nga dya hay ginasuportahan kang komunidad, kag indi magdepende lamang sa mga produkto halin sa sagwa nga na proseso run kag wara kamaan kun ano ang ginhalinan, kag puede pa maloko.

Mga dulsi.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Ginpisa-pisa ako ni Mama ka pamangkot: kasan-o pa ria nagtubo? Andut wara kaw nanugid?

Dayon ko kipot-hugut ang akun bibig. Ginpabangirit liwan ako ni Mama ugaring indi na mabuksan ang akun baba. Sa tuman nga kulba, naghibi ako kag sa akun pagngurahab, amo kag ginsal-ut na ang ana’ng tudlo sa akun baba kag gintirawan nga hunga-hungaun ang onto. Nagpabilin dya nga mabakud pa sa harigi kang amun balay. Ay sus, kinahanglan gaboton ria! Malyag kaw magsangkil? Ano ‘kaw baboy-talonon nga nagasarangkil onto? Nadugangan run gid ang akun hibubun-ut sa pagpaminsar kang itsura ko nga daw baboy-talonon. Kato nga gabii, dapli sa amun iyapon ang istorya kang akun nagatubo nga sangkil. May pangyam-is pa nga istorya si Tatay kon paano nanda nga magburogto kauna ginahigtan ka hilo-beynte ang anda’ng nagahunga-hunga nga onto, ginalawig sa harigi kag dayon lumpat ukon dalagan. Kangiridlis paminsarun ang onto nga nagatabid sa hilo-beynte kag nagawatay-watay sa kilid ka harigi.

Ang dandelion weed nga may malabug nga gamot.

Tagparamunga kato ka kabugaw. Ginhagad ako ni Nanay kag ni Tatay nga mamasyar sa balay ni Auntie N agud manguhit kuno ka kabugaw. School nurse si Nanay sa sangka high school kag si Auntie N ang dentista. Sa tabuk ka irigasyon ang balay ni Auntie N kag naglatay kami sa malapad nga kawayan nga tulay. Nakita ko ang sangka puno ka kabugaw nga daw nagapang-agda, sa pagkaduro ang bunga. Pagsamput namun sa gate amo man kag nagapaguwa si Auntie N sa anda’ng balay. Ginhambalan ni Nanay nga mangayo kami ka kabugaw kag gin-agda kami ni Auntie N pasulud. Madiretso run raad ako sa sulud ugaring nag-umpisa sanda ka istorya sa Ininglis. Nagaeskwela run ako kato sa Prep kag nagkapamurot ka Ininglis nga mga tinaga nga gintudlo ka mga madre kang Assumption. Nakapanilag man ako sa opisyo kang akun mga ginikanan kag anda’ng mga ka-edad. Wara gid ako ti sarig kon maghambal sanda sa Ininglis bangud laban gid nga ginalibak nanda ikaw nga bata ukon, may istorya nga gusto nanda ihinago.

Gani daw nag-init ang akun talinga kang nabatian ko ang mga tinaga nga “tooth” kag “pull”. Wara gid ako magsala, ako gid e! Sa hinali nanginpadlos ako sa naghugut nga kaput ni Nanay kag Tatay kag nagdalagan pabalik sa latayan nga kawayan pauli sa balay. Napiritan sanda sa paglagas kanakun nga nagahiribiun kag nagaparanambitun: kuon ninyo manguhit ka kabugaw gali tooth pull! Sa urihi nadakpan gid man ako, gingapos kag ginpirit magbukas ka akun baba sa pagbaton kang sentensya nga ako bata kag bukut baboy-talonon nga may sangkil. Kato nga mga tinuig 1966 ukon 1967, wara pa nauso sa banwa ang “anaesthetic gel” kag ang anesthesia nga injection ginatigana sa mga mal-am nga may permanente run nga mga bangkil.

Naglipas ang masobra kwarenta anyos halin kang una ko nga pagpamingaw. Rugya run ako sa America. Naman-an ko nga may bag-o run nga mga pamalhit kag pamaagi ang mga dentista sa bilog nga kalibutan agud indi mabatyagan ang sakit. Ugaring nagapangibabaw gid ang kahadluk kag kakulba gihapon. Sa kabuhayun nga wara’t sabid ang akun yuhum kag natugruan ko ang akun baba kang harus tanan nga nagustuhan kang akun mata. Gani kang nagbusug ang akun onto, ay abaw nga sa pagkasakit gid, Kuya Eddie! Nag-emergency appointment sa dentista, gin-xray, wara man ti nakita nga diperensya. Suspetsa, may nipis pa sa malabuhok nga litik nga wara masapwan ka x-ray. Ang akun dentista nagapangtinlu, pangpasta kag nagapanghimo pustiso pero wara pagpanggabot ka onto. Tungud sa ano? May espesyalista. Ang endodontist amo ang magasentensya kon bala ang onto gaboton ukon sarang masalbar. Dumduman ko kauna kang nagaeskwela ako sa college, nauso ang pustiso. May mga boardmates ako kato nga daw nagamun ka agto sa dentista agud magpagabot. Mayad kuno ria agud indi run sanda kabatyag pa kang busug ka onto. Kapin pa, nanamian sanda magpustiso. Maan lang pero siguro urihi run lang sanda naghinulsul.

Kang nagapungko run ako sa siya ka endodontist, ginpakalma ko ang akun pinsar sa pagturuk sa sangka abstract painting sa dingding. May mga rectangle kag square, may mga daw barandilya nga daw hagdan man. Baog nga kanaryo kag asul ang mga kolor. Ang nagakubay nga itum nga mga linya daw mga subay nga nagakamang. Andut amo dya ang dekorasyon sa dingding man? Nagaparangramig run ang akun mga palad. Gintirawan ko gid nga mag-relaks kang ginliwan ang x-ray. Mas high-tech pa gid siguro ana gamit hay nakita na gid man ang manipis pa sa buhok nga litik. Pagkatapus mahaplusan kang daw mahamot kag matam-is nga anaesthetic gel, gin-ukay ko sa akun paminsarun kon bala may nabilin pa ako nga kaisug. Injection run kara sunod gani nagpiyung run lang ako. Ang nagaparangmilit ko nga kaisug naubos gid sigput sa akun pagnganga. Ginhambalan ako ni Dr. E: deep breath, just a little pinch… you’re gooood…one more on this side… yes…good girl…aaaand… we wait. Kaduro nga mga paghulat ang atun nahimo sa atun kabuhi. Ang paghulat sa pagahimuon ka dentista isara sa mga daw ginadalian mo nga daw wara man.

Nagaparanig-a run gali ang akun kalawasan, ang akun abaga nagaalsa. Daw mapunggan ko gid abi kon makabatyag gid man ako ka sakit pero nagaparangdamul run ang akun sampihak nga uyahun. Kon sarang lang raad padamulun man ang akun panghuna-huna agud indi ko mapinsaran kon ano ang ginahimo sa root canal operation. Ginapanuruk ko ang akun pagkali ka dandelion sa hardin kon summer – kaurumul ang ana’ng gamot nga sa pagkalabug, sa pagkadalum. Kinahanglan sigputun ang gamot agud indi run magduro pa ang dya’ng dandelion nga peste sa lawn. May mga weed spray man pero la-in gid kon ginakali mo. Ayhan naumul man dya’ng endodontist ka sigput ka gamot kang akun onto. Ang masobra kwarenta minutos nga pagnganga isara ka pagpanghangkat sa sag-ang kag pinsar ka sangka talawit pero nasalbar gid man ka endodontist ang akun onto.

Darwa pa ka mga pagbalik-balik sa dentista ang akun gin-antus. Tuman pa gid nga paghulat, pagnganga kag pagbaid agud mahuman ang akun wara’t pugung-pugung nga yuhum. Ang kabugaw nga wara ko makuhit kato nga adlaw kang una ako gindara sa dentista nagapabilin sa pagpanghangkat.